Prijsverminderingsbedingen

INHOUD

Afdeling 1. Begrip, afbakening en probleemstelling § 1. Begrip en methode

§ 2. Afbakening: onderscheid en gelijkenissen met andere bedingen

§ 3. Probleemstelling

Afdeling 2. Nood aan prijsverminderingsbedingen

Afdeling 3. Vormgeving § 1. Uitsluitingsbedingen

§ 2. Bevestigingsbedingen

§ 3. Modaliseringsbedingen A. Wijzigen van de voorwaarden tot het inroepen van een prijsvermindering (begrip)

B. Wijzigen van de rol van de partijen en/of de rol van de rechter 1. Aanpassing van de rol van de partijen

2. Aanpassing van de rol van de rechter

C. Wijzigen van de berekeningswijze (gevolgen)

Besluit

Afdeling 1. Begrip, afbakening en probleemstelling

§ 1.

Begrip en methode

1.Voorbeeld Nordmann-sparren - Stel dat u een lokale uitbater bent van een groot tuincentrum in Kontich en u wenst ieder jaar een hoeveelheid van ongeveer 600 Nordmann-sparren en 400 fijnsparren aan te kopen op de internationale markt. Op een grote internationale tuinbouwbeurs ontmoet u een gespecialiseerde Deense boomkweker die u belooft jaarlijks te voorzien van 600 eerste categorie Nordmann-sparren van minimum 1m50 en maximum 2m hoogte voor een gunstige prijs. U wenst evenwel op papier te zetten dat bij levering van een lagere hoeveelheid bomen of van bomen met een mindere kwaliteit dan afgesproken, u automatisch, en zonder voorafgaande tussenkomst van de rechter, de koopprijs kan verminderen in verhouding tot het verminderde aantal geleverde bomen of de lagere kwaliteit. Indien de wederpartij daarmee akkoord gaat en de partijen die bepaling in hun contract opnemen, is er sprake van een “prijsverminderingsbeding” of een “prijsverminderingsclausule”.

2.Begrip prijsvermindering en prijsverminderingsbeding - De prijsvermindering als remedie kan als volgt gedefinieerd worden: “prijsvermindering betreft de proportionele [3] aanpassing van de prijs in een contract waarin een gedeeltelijke tekortkoming plaatsvindt die al dan niet aan de schuldenaar toerekenbaar is, maar die het nut van het contract niet aantast” [4]. We kunnen uit het voorbeeld van de Nordmann-sparren en de definitie van de prijsvermindering vervolgens de begripsbepaling van een prijsverminderingsbeding afleiden. Er is steeds sprake van een prijsverminderingsbeding wanneer de partijen contractueel overeenkomen de prijs proportioneel te verminderen in verhouding tot de gedeeltelijke niet-nakoming van de wederprestatie door een toerekenbare of een ontoerekenbare tekortkoming van de wederpartij.

3.Methode - In deze bijdrage wordt een probleemgerichte methode gehanteerd. In Afdelingen 1 en 2 wordt het duidelijk dat partijen nood kunnen hebben aan prijsverminderingsbedingen en Afdeling 3 formuleert hierop een antwoord. Daarnaast wordt de klassieke werkwijze gevolgd door middel van een onderzoek naar wetgeving, rechtspraak en doctrine. Sporadisch zal (in voetnoot) het Belgisch recht functioneel met het Franse rechtsstelsel worden vergeleken.

§ 2.

Afbakening: onderscheid en gelijkenissen met andere bedingen

4.Eenzijdige prijswijzigingsclausules [5] - Het gaat hier niet om eenzijdige prijswijzigingsclausules (zoals bv. geviseerd in art. VI.83, 2° en 3° en XIV.50, 2° en 3° WER) [6]^,  [7]. Bij eenzijdige prijswijzigingsclausules hangt de wijziging van de prijs (naar boven en/of naar beneden toe) louter af van de wil van één van de partijen, terwijl bij een prijsverminderingsclausule er sprake moet zijn van een toerekenbare of ontoerekenbare tekortkoming, vooraleer de clausule in werking kan treden. Bovendien kan door de toepassing van een eenzijdige prijswijzigingsclausule de prijs naar boven en naar beneden toe worden aangepast. Dit is niet het geval bij een prijsverminderingsclausule, waarbij enkel een vermindering van de prijs mogelijk is.

5.Indexatie- of prijsherzieningsclausules [8]^, [9] - Evenmin gaat het om een indexatie- of prijsherzieningsclausule [10]. Bij deze clausules worden de verbintenissen of de prijs op een voortdurende wijze automatisch aangepast aan een gekozen index of factor (bv. als bescherming tegen waardenschommelingen) [11]. Hierdoor wordt het contractuele evenwicht beschermd gedurende de hele looptijd van de overeenkomst. Daarnaast moet er geen sprake zijn van een toerekenbare of een ontoerekenbare tekortkoming vooraleer de prijs wordt herzien door middel van die clausule [12], wat echter wel vereist is bij een prijsverminderingsclausule. De prijs wordt immers automatisch aangepast bij de toepassing van een indexatieclausule. Bovendien kan de prijs naar boven en naar beneden toe worden aangepast. Dit is niet mogelijk bij een prijsverminderingsclausule, waarbij enkel een vermindering van de prijs mogelijk is. Verder kan het ook zijn dat een dergelijke indexatie- of prijsherzieningsclausule niet automatisch, maar op vraag van één van de partijen, in werking moet worden gesteld [13].

6.Imprevisiebedingen [14] - Het gaat evenmin om imprevisieclausules of hardshipclausules waarbij er sprake moet zijn van een verstoring van het oorspronkelijke contractuele evenwicht [15]. Bij een prijsverminderingsclausule moet er daarentegen sprake zijn van een toerekenbare of ontoerekenbare tekortkoming door één van de partijen. Daarnaast kan een imprevisieclausule meer gevarieerde gevolgen stipuleren dan een loutere prijsvermindering (prijsvermindering kan uiteraard ook als een gevolg van imprevisie worden vooropgesteld). Zo kan bij het opstellen van een imprevisiebeding ook gedacht worden aan opschorting, heronderhandelingen [16], de volledige bevrijding van partijen, de tussenkomst van een derde, … [17].

7.Overmachtsbedingen [18] - Ook overmachtsclausules kunnen niet gelijk gesteld worden met een prijsverminderingsclausule. Niettemin kan er een overlap bestaan tussen overmachtsclausules en prijsverminderingsclausules. Bij een overmachtsclausule ligt de focus op de mogelijke omstandigheden die zullen gelden als overmacht (een ontoerekenbare onmogelijkheid) [19]. Aangezien er bij een prijsverminderingsclausule sprake moet zijn van een toerekenbare of ontoerekenbare (overmacht) tekortkoming, kan deze qua toepassingsvoorwaarden (een ontoerekenbare tekortkoming) en gevolgen een overlapping vertonen met een overmachtsclausule. Een overmachtsclausule kan bij het zich voltrekken van een overmachtssituatie verschillende gevolgen stipuleren. Zo kan de clausule opschorting, heronderhandelingen, exoneratie, maar ook de gehele of de gedeeltelijke bevrijding voorschrijven [20]. Dat laatste gevolg bij overmacht (de gedeeltelijke bevrijding) kan evenwel overeenstemmen met een prijsvermindering. Indien één van de prestaties bestaat uit het betalen van een prijs, is er bij een wederzijdse gedeeltelijke bevrijding inderdaad sprake van een prijsvermindering. Enkel in dit laatste geval zullen beide clausules met elkaar overlappen.

8.Uitdrukkelijke ontbindende bedingen [21] - Prijsverminderingsbedingen en uitdrukkelijk ontbindende bedingen kunnen een overlap met elkaar vertonen indien er via een uitdrukkelijk ontbindend beding een (materiële) gedeeltelijke ontbinding wordt georganiseerd. Niettemin geven beide clausules ook blijk van een aantal verschilpunten. Zo kan een prijsverminderingsclausule zowel worden aangewend bij toerekenbare als bij ontoerekenbare tekortkomingen, terwijl er voor het aanwenden van een uitdrukkelijk ontbindend beding dat een gedeeltelijke ontbinding organiseert, een toerekenbare tekortkoming (of wanprestatie) voorhanden moet zijn. Daarnaast kan een prijsverminderingsclausule eenvoudig worden ingesteld bij kwalitatieve en kwantitatieve tekortkomingen, terwijl een uitdrukkelijk gedeeltelijk ontbindend beding moeilijker kan worden toegepast bij een kwalitatieve tekortkoming (denk aan restitutieverplichtingen en deelbaarheid bij de gedeeltelijke ontbinding) [22].

§ 3.

Probleemstelling

9.Prijsvermindering als een uitzonderlijke remedie in het gemeen contractenrecht - Hoewel een proportionele aanpassing van de prijs als aangepaste en “intermediaire” remedie tussen de extremen van de ontbinding en de uitvoering van de overeenkomst kan dienen, blijft de prijsverminderingsremedie in het gemeen contractenrecht onbemind. Bij niet-nakoming door de schuldenaar kan de benadeelde schuldeiser in een wederkerig contract in beginsel slechts kiezen tussen de gedwongen uitvoering van het contract - in hoofdorde, in natura en in subsidiaire orde, bij equivalent - of de ontbinding ervan (art. 1184, tweede lid BW) [23]. Is de tekortkoming te wijten aan overmacht (en dus niet toerekenbaar) en wordt nakoming definitief onmogelijk, dan zal het contract ontbonden zijn [24]. Van prijsvermindering bij (toerekenbaar of niet toerekenbaar) tekortkomen is er op het eerste gezicht geen sprake in de bepalingen van het verbintenissenrecht in het BW. Niettemin verdedigt de moderne doctrine de invoering van een proportionele prijsverminderingsremedie als algemene remedie in het gemeen verbintenissenrecht de lege ferenda [25]. Dat zou sporen met de recente ontwikkelingen in het Frans verbintenissenrecht. Door de invoeging van de prijsvermindering in het Projet d'ordonnance van 2015 (art. 1223) is immers de erkenning van de prijsvermindering als een algemene en autonome remedie bij toerekenbare en ontoerekenbare tekortkomingen in het Frans contractenrecht op komst.

10.Prijsvermindering evenwel sporadisch erkend in het bijzonder contractenrecht - Niettegenstaande de schaarste in het gemeen verbintenissenrecht, kent de prijsvermindering toepassingsgevallen in het bijzonder overeenkomstenrecht. Ten eerste wordt de prijsvermindering in bepaalde situaties door de wet of een gebruik in de koop erkend. Zo kennen we de prijsvermindering krachtens artikel 50 in het Weens Koopverdrag bij de internationale handelskoop [26], de prijsvermindering bij de consumentenkoop (art. 1649quinquies BW) [27], de prijsvermindering in de CESL (die momenteel “on hold” staat) [28] en de réfaction [29] als handelsgebruik in de interne handelskoop bij een tekortkoming in de levering. Ook in het Belgisch gemeen kooprecht is de prijsverminderingsremedie erkend. Zo kennen we de actio quanti minoris krachtens artikel 1644 BW bij verborgen gebreken en de prijsvermindering bij de levering van een niet-conforme oppervlakte bij onroerende goederen (art. 1617-1619 BW). Ook voor het huurrecht vindt men de huurprijsvermindering in de wet terug. Zo denken we bij toerekenbare tekortkomingen aan de artikelen 1724 BW (betreffende dringende huurherstellingen die langer duren dan 40 dagen) en 1726 BW (over de rechtsstoornissen door derden). Bij de ontoerekenbare tekortkomingen kennen we artikel 1722 BW dat een proportionele huurprijsverminderingsremedie bij het gedeeltelijk tenietgaan van het gehuurde goed voorschrijft. Ook bij andere bijzondere overeenkomsten wordt impliciet of uitdrukkelijk een prijsvermindering als remedie bij toerekenbare of ontoerekenbare tekortkomingen vooropgesteld. Denk maar aan de pachtovereenkomsten [30], bezoldigde lastgevingsovereenkomsten [31], reisovereenkomsten [32], …

11.Hiaten die nopen tot prijsverminderingsbedingen - Hoewel recent wordt gepleit voor een meer algemene toepassing van de prijsvermindering als autonome remedie, naast de ontbinding en de uitvoering van de overeenkomst (supra, nr. 9) in het gemeen verbintenissenrecht, bestaan er vandaag veel onzekerheden in de materies waarin noch de wetgever noch een gebruik de prijsverminderingsremedie uitdrukkelijk vooropstellen. In die gevallen, is het wenselijk een prijsverminderingsbeding te stipuleren.

Afdeling 2. Nood aan prijsverminderingsbedingen

12.Verschillende redenen op een prijsverminderingsbeding op te nemen - Contractanten kunnen verschillende redenen hebben om een prijsverminderingsbeding in hun overeenkomst op te nemen. Soms willen ze het bestaande juridische regime van een wettelijke prijsverminderingsremedie aanpassen. Zo kunnen ze de toepassingsvoorwaarden ervan verstrengen of versoepelen, de gevolgen ervan moduleren, de inroepbaarheid naar hun hand zetten... In bepaalde gevallen willen contractanten zelfs de prijsvermindering als remedie helemaal uitsluiten. Soms willen de partijen evenwel een prijsverminderingsremedie invoeren waarvoor geen uitdrukkelijk wettelijk regime voorhanden is, al dan niet op de leest geschoeid van een bekend regime.

13.Prijsvermindering als een uitzonderlijke remedie, de bindende kracht van overeenkomsten en rechtszekerheid - De prijsvermindering is, anders dan de ontbinding of de uitvoering van overeenkomsten, eerder een “marginale” remedie (supra, nrs. 9 et seq.). Hoewel er wordt gepleit voor een de lege ferenda aanvaarding van een algemene en autonome prijsverminderingsremedie in het gemeen verbintenissenrecht [33], is die gedachte vandaag nog niet ingeburgerd. Indien contractanten een prijsvermindering willen inroepen in een materie waarin deze remedie niet uitdrukkelijk is geregeld, is het risicovol te vertrouwen op de meegaandheid van de wederpartij of de inventiviteit van de rechter. In het huidig recht is het “wijzigen” van de overeenkomst door de rechter niet evident. Traditioneel is er immers een zekere terughoudendheid tegenover de inmenging van een rechter in een overeenkomst. Dat zou ingaan tegen artikel 1134, eerste lid BW dat niet alleen de schoot is voor de bindende kracht van de overeenkomst tussen partijen maar ook tegenover de rechter [34]. Indien de partijen bij een gedeeltelijke tekortkoming een prijsvermindering als remedie willen voorzien, verhoogt de opname van een prijsverminderingsbeding in een dergelijke overeenkomst de rechtszekerheid voor beide contractpartijen [35].

14.(Internationale) handelscontracten - Hoewel de prijsvermindering als remedie relatief goed is ingeburgerd in handelskoopovereenkomsten (denk aan art. 50 CISG bij internationale handelskoopcontracten en de réfaction bij nationale handelskoopovereenkomsten), blijken clausules omtrent de prijsvermindering in deze koopovereenkomsten veelvuldig voor te komen [36]. In snel fluctuerende markten hebben partijen vaak nood aan een vooraf vastgestelde berekeningswijze van de prijsvermindering en een tijdstip waarop deze berekening plaatsvindt. Bij internationale overeenkomsten maakt de grote “afstand” tussen de contractpartijen een ontbinding van de overeenkomst of een vervanging van de goederen kostelijk en/of onnuttig. Verder zal het “cascade”-effect bij handelscontracten ook een belangrijke rol spelen ter bevordering van de prijsvermindering. Een prijsvermindering kan immers eenvoudig worden doorgevoerd en de goederen kunnen worden doorverkocht zonder dat de hele keten wordt verbroken. In dit geval is het bovendien wenselijk dat de voorafgaande tussenkomst van de rechter contractueel wordt uitgesloten (hetgeen sowieso niet is vereist onder art. 50 CISG, dat uitgaat van een eenzijdige prijsverminderingsremedie).

15.Schadebeperkend karakter - Bovendien houden partijen rekening met de “kosten” die het doorvoeren van een sanctie of een remedie impliceert. Zoals gezegd, zal vooral een buitengerechtelijke prijsverminderingsremedie die goed is vormgegeven door beide partijen extra transactiekosten vermijden. Bij een niet-essentiële tekortkoming in de kwaliteit of de kwantiteit van de afgesproken prestatie is de gedupeerde koper eerder gebaat met een snelle en efficiënte afhandeling. Veelal kunnen de goederen worden doorverkocht (denk bv. aan categorie 1 fruit dat door de tekortkoming moet worden doorverkocht als categorie 2 fruit) met een lagere winstmarge. Door het doorvoeren van een proportionele prijsvermindering (bv. d.m.v. een creditnota) ten aanzien van de eerste verkoper wordt de overeenkomst opnieuw in evenwicht gebracht. In dit geval zou een ontbinding of een vervanging van de goederen voor beide partijen veel kostelijker zijn en kan een gefinetunede prijsverminderingsclausule dergelijke kosten vermijden.

Afdeling 3. Vormgeving

16.Verschillende types prijsverminderingsbedingen - In deze bijdrage wordt een onderscheid gemaakt tussen bedingen die de prijsvermindering (in bepaalde situaties) uitsluiten als remedie (“uitsluitingsbedingen”), bedingen die louter een welbepaald prijsverminderingsregime bevestigen (de “bevestigingsbedingen”) en de bedingen die op één of meerdere vlakken een wijziging doorvoeren met betrekking tot een welbepaald prijsverminderingsregime (“modaliseringsbedingen”).

§ 1.

Uitsluitingsbedingen

17.Uitsluiting van de prijsvermindering - In bepaalde gevallen willen contractanten de prijsvermindering als remedie uitsluiten. Wanneer een partij zeker wil zijn van de precieze nakoming van de contractueel overeengekomen prestatie, dan doet zij er goed aan de prijsvermindering contractueel uit te sluiten. Dan kan zij enkel kiezen voor (een) andere remedie(s) die in de gegeven omstandigheden voorhanden is (zijn). Zo zal de contractuele uitsluiting voor de actio quanti minoris, enkel de keuze voor een actio redhibitoria openlaten bij verborgen gebreken in de gemeenrechtelijke koop.

18.Uitsluiting van de prijsverminderingsremedie en onrechtmatige bedingen - Bij het uitsluiten van de prijsvermindering als remedie dient evenwel op de consumentenwetgeving te worden gewezen.

Zo schrijft artikel VI.83, 14° WER [37] voor: “In de overeenkomsten gesloten tussen een onderneming en een consument zijn in elk geval onrechtmatig, de bedingen en voorwaarden of de combinaties van bedingen en voorwaarden die ertoe strekkende wettelijke waarborg voor verborgen gebreken, bepaald bij de artikelen 1641 tot 1649 van het Burgerlijk Wetboek, of de wettelijke verplichting tot levering van een goed dat met de overeenkomst in overeenstemming is, bepaald bij de artikelen 1649bis tot 1649octies van het Burgerlijk Wetboek, op te heffen of te verminderen.” Dit betekent dat in consumentenkoopcontracten de actio quanti minoris en de prijsverminderingsremedie krachtens de regels van de consumentenkoop contractueel niet mogen worden uitgesloten in het nadeel van de consument (zie ook art. 1649octies BW).

Verder dient ook gewezen te worden op artikel VI.83, 16° WER [38]. Daar wordt het volgende bepaald: “In de overeenkomsten gesloten tussen een onderneming en een consument zijn in elk geval onrechtmatig, de consument te verbieden zijn schuld tegenover de onderneming te compenseren met een schuldvordering die hij op haar zou hebben.” Dat onrechtmatige beding kunnen we, mits de nodige nuanceringen, betrekken op de prijsverminderingsremedie. Hoewel de proportionele prijsverminderingsremedie o.i. geenszins gelijk te stellen valt met een schadevergoeding (die absoluut wordt berekend) [39], kan de facto een prijsvermindering in de letterlijke zin van het woord worden verkregen door een schuldvergelijking tussen de schadevergoeding die wordt geëist door de schuldeiser en de prijs van de gebrekkig uitgevoerde prestatie. Dit soort “letterlijke” prijsvermindering mag in consumentencontracten niet in het nadeel van de consument worden uitgesloten.

Ook de catch-all-bepaling, nu opgenomen in artikel I.8, 22° WER, kan een beding dat de prijsvermindering uitsluit als onrechtmatig aanmerken. Het is namelijk verboden dat een beding een kennelijk onevenwicht schept tussen de rechten en plichten van de partijen ten nadele van de consument.

Verder kan nog gewezen worden op het artikel VI.83, 12°, 17° en 30° WER [40]. Op deze verboden onrechtmatige bedingen en hun verband met de (uitsluiting van de) prijsverminderingsremedie gaan we hierna pas in (zie infra, nrs. 27-28).

§ 2.

Bevestigingsbedingen

19.Gemeenrechtelijke (bijzondere) regime opgenomen in de clausule - Zoals aangegeven, bevestigt deze clausule louter de bestaande regels inzake de bijzondere prijsverminderingsremedies. Aangezien er vandaag nog geen “gemeenrechtelijke” regeling inzake de prijsvermindering voor het geheel contractenrecht bestaat, moet er naar de specifieke wettelijke of gewoonterechtelijke regels worden verwezen in de bijzondere overeenkomsten (bv. bij de koop en de huur).

20.Voorbeelden - Zo kan worden gedacht aan een clausule die louter de regeling in artikel 1644 BW, inzake de actio quanti minoris, in herinnering wil brengen. Een bevestigingsclausule zou dan ook eenvoudigweg de wettelijke regeling herhalen.

“Bij ernstige verborgen gebreken heeft de koper de keus om ofwel de zaak terug te geven en zich de prijs te doen terugbetalen, ofwel de zaak te behouden en zich een gedeelte van de prijs te doen terugbetalen, welk gedeelte door deskundigen zal worden bepaald.”

Partijen zouden ook in internationale koopcontracten de regel van artikel 50 CISG [41] uitdrukkelijk kunnen opnemen. Hier kan worden teruggedacht aan het voorbeeld in de inleiding (cf. nr. 1). Hier wenste de uitbater van het tuincentrum in Kontich een prijsverminderingsclausule op te nemen in zijn contract met een Deense boomkweker. Bovendien moest deze prijsvermindering buitengerechtelijk toepasbaar zijn. Eigenlijk zou louter door de gegeven omstandigheden de prijsvermindering krachtens artikel 50 CISG van toepassing zijn. Het gaat hier immers om een internationale handelskoop van handelaars die in landen gevestigd zijn waarin het Weens Koopverdrag van toepassing is (België en Denemarken). Bovendien wordt deze prijsverminderingsremedie krachtens artikel 50 CISG principieel buitengerechtelijk op verklaring ingesteld [42]. Bijgevolg is ook aan deze wens van de uitbater van het tuincentrum voldaan door de wettelijke regeling. Daarom moet deze remedie eigenlijk niet meer in een clausule worden gegoten, aangezien ze automatisch van toepassing is op de contractanten. Niettemin kan een contractpartij deze clausule louter als “bevestiging” van het bestaand recht opnemen in het contract. De clausule zou bijvoorbeeld als volgt kunnen luiden:

“Indien de Nordmann-sparren niet beantwoorden aan de overeenkomst (categorie 1 en tussen 1m50 en 2m) en ongeacht of de prijs reeds is betaald, kan de koper, zonder voorafgaande tussenkomst van de rechter, de prijs verlagen in dezelfde verhouding als waarin de waarde die de feitelijk afgeleverde zaken hadden op het tijdstip van aflevering staat tot de waarde die wel aan de overeenkomst beantwoordende zaken op dat tijdstip zouden hebben gehad.”

§ 3.

Modaliseringsbedingen

21.Aanpassing van verschillende aspecten van het prijsverminderingsbeding - De partijen kunnen van mening zijn dat de huidige vormgeving van de bijzondere prijsverminderingsregimes in bijvoorbeeld de koop en de huur niet volstaat. Ze wensen om er een eigen invulling aan te geven. Die eigen invulling door de partijen kan op drie niveaus plaatsvinden. Ten eerste kunnen de partijen overeenkomen om de toepassingsvoorwaarden van de prijsvermindering in te perken of juist uit te breiden (A). Verder kunnen ze de rol van de partijen en/of van de rechter uitklaren en uitdiepen (B). Ten slotte kunnen de partijen de exacte berekeningswijze van de prijsvermindering uitwerken en bijvoorbeeld contractueel afwijken van de proportionele berekeningswijze [43] (C).

A. Wijzigen van de voorwaarden tot het inroepen van een prijsvermindering (begrip)

22.Toepassingsvoorwaarden en toepassingsgebied van de prijsvermindering - De partijen kunnen ten eerste overeenkomen om de toepassingsvoorwaarden van de prijsvermindering in te perken of juist uit te breiden. Indien er gekozen wordt voor een uitbreiding van de toepassingsvoorwaarden kan ook gedacht worden aan het uitbreiden van het toepassingsgebied. De partijen kunnen met andere woorden kiezen de prijsvermindering als remedie te introduceren in situaties waar de wetgever geen prijsvermindering heeft voorgeschreven. Zo kunnen partijen bijvoorbeeld een prijsvermindering bij aannemingsovereenkomsten of bij een toerekenbare tekortkoming door de verkoper aan de leveringsverplichting bij gemeenrechtelijke koopcontracten opnemen. Bij het inperken van de toepassingsvoorwaarden is de meest extreme vorm het volledig uitsluiten van de prijsvermindering (zie hierover supra, nrs. 17-18).

23.Verschillende aspecten van de toepassingsvoorwaarden - De modulering van de toepassingsvoorwaarden kent vele aspecten. Zo kan gedacht worden 1) aan de vereiste ernst van de tekortkoming; 2) aan de termijnen die moeten worden gerespecteerd om de prijsvermindering in te roepen; 3) aan de exacte definitie van een prijs (gaat het alleen om een geldprijs of ook om andere prestaties; 4) aan de mogelijkheid om de remedie aan één specifieke partij of aan beide partijen toe te wijzen; 5) aan de mogelijkheid om de remedie in geval van toerekenbare en/of ontoerekenbare tekortkomingen in te roepen, …

24.De ernst van de tekortkoming - De vereiste ernst van de tekortkoming varieert naargelang welk bijzonder prijsverminderingsregime van toepassing is. Zo wordt bij de actio quanti minoris, net als bij de actio redhibitoria, een “voldoende ernstige” tekortkoming vereist [44]. Partijen kunnen er dus voor opteren om contractueel de vereiste ernst te milderen. Anders is het gesteld bij de réfaction in de handelskoop waar een loutere niet-essentiële tekortkoming wordt vooropgesteld [45]. Partijen zouden hiervan in een clausule kunnen afwijken door een ernstige tekortkoming voorop te stellen.

25.Termijnen - Bij bepaalde prijsverminderingsremedies worden specifieke termijnen voorgeschreven. Hier denken we in de eerste plaats aan de actio quanti minoris die binnen een “korte termijn” moet worden ingesteld [46]. De koper moet de rechtsvordering (zoals de actio quanti minoris) op grond van vrijwaring voor verborgen gebreken instellen binnen een korte termijn, rekening houdend met de aard van het gebrek en de gebruiken van de plaats waar de koop gesloten is (art. 1648 BW) [47]. Ten tweede denken we aan de prijsvermindering bij de niet-conforme levering van de oppervlakte bij de verkoop van een onroerend goed. Artikel 1622 BW bepaalt immers dat de rechtsvordering van de koper tot vermindering van de prijs (maar ook tot ontbinding van de overeenkomst en de vordering van de verkoper tot aanvulling van de prijs), op straffe van verval, moet worden ingesteld binnen één jaar te rekenen van de dag waarop het contract is aangegaan [48].

Partijen zouden van deze termijnen contractueel kunnen afwijken, aangezien die slechts van aanvullend recht zijn. Men zou deze termijnen contractueel kunnen verlengen of inkorten. Zo zou men meer rechtszekerheid voor de partijen kunnen creëren door het vastleggen van een termijn bij de actio quanti minoris, aangezien het vaak onduidelijk is wat de “korte termijn” in artikel 1648 BW inhoudt. Consumenten kunnen evenwel bij de consumentenkoop niet vooraf in hun nadeel afstand doen van de bescherming die de dwingende consumentenregels bieden, ook niet in verband met de wettelijk voorgeschreven termijnen [49].

26.Definiëring van een “prijs” bij de prijsvermindering - Naar ons weten is er over de juiste invulling van de aard van de “prijs” nog niet veel onderzoek gevoerd [50]. De “Vocabulaire juridique” definieert de prijs als volgt: “[Une] Somme d'argent due par l'acquéreur au vendeur; le loyer ou le fermage dû par le preneur au bailleur (prix du bail), ou la rémunération de certains services (prix du dépôt, redevance)” [51]. Het is dus duidelijk dat de prijs “eng” kan worden opgevat als een “geldprijs” of ruimer als een “wederprestatie” [52]. De invulling van dat begrip verschilt in het Belgisch recht bovendien naar gelang de overeenkomst. Bij de koop is het duidelijk dat er steeds sprake is van een “geldprijs”. Die is immers een constitutief bestanddeel van de koopovereenkomst [53]. Anders zou er sprake zijn van een ruilovereenkomst [54]. Bij de huur is er daarentegen niet steeds sprake van een “geldprijs”. De huurprijs kan bestaan uit een andere wederprestatie zoals andere zaken dan geld of een dienst [55]. Ook bij aannemingscontracten moet de vergoeding, net zoals bij de huurovereenkomst, niet noodzakelijk uit een geldprijs bestaan en kan zij ook bestaan uit een wederdienst [56]. Hoe het ook zij, de prijsvermindering kan o.i. enkel worden toegepast bij (weder)prestaties die vatbaar zijn voor een (prijs)vermindering. Zo lijkt een prestatievermindering van één van de prestaties door de niet-conforme uitvoering van de andere prestatie enkel mogelijk als de twee prestaties vergelijkbaar zijn en als de schuldeiser zijn prestatie kan verminderen [57]. De deelbaarheid en de vergelijkbaarheid van de prestaties zijn daarom primordiaal om de prijsvermindering te kunnen doortrekken naar situaties waarin de “prijs” niet in geld is bepaald.

Nu is het mogelijk dat contractpartijen de toepassing van de prijsvermindering willen beperken tot een prijs die bestaat uit een geldsom. Omgekeerd kunnen ze ook, wanneer het onzeker is of de wederzijdse prestaties wel vatbaar zijn voor een prijsvermindering, juist een specifieke regeling hiervoor uitwerken.

27.Wie kan de prijsvermindering inroepen? - De problematiek van de mogelijkheid om de prijsvermindering in te roepen hangt nauw samen met de reeds besproken vraag of de “prijs” noodzakelijk uit een geldsom moet bestaan. Indien dit laatste het geval is, kan enkel de partij die een prijs die bestaat uit een geldsom moet betalen, die remedie inroepen bij de tekortkoming van de wederpartij. Indien de prijs ook uit andere zaken dan geld kan bestaan, is een ruimere toepassing van de prijsvermindering eventueel mogelijk. In dit geval kunnen beide partijen bij een tekortkoming van de wederpartij, de prijsvermindering als remedie inroepen. De partijen kunnen echter contractueel overeenkomen dat slechts één partij zich op deze remedie kan beroepen. Bij consumentenovereenkomsten moet hier eventueel opgelet worden voor het artikel VI.83, 17° WER [58] inzake onrechtmatige bedingen. Dat artikel verbiedt immers “het bedrag vast te leggen van de vergoeding verschuldigd door de consument die zijn verplichtingen niet nakomt, zonder in een gelijkwaardige vergoeding te voorzien ten laste van de onderneming die in gebreke blijft”. In het geval dat gestipuleerd wordt dat de consument door zijn tekortkoming een “prijsvermindering” (indien men zou aannemen dat de prijsvermindering gelijk kan worden gesteld met de term “vergoeding” uit de wet) moet toestaan ten aanzien van de onderneming en geen gelijkwaardige “prijsvermindering” wordt voorgeschreven ten aanzien van de consument bij een tekortkoming door de onderneming, zou dit verboden kunnen zijn.

28.Toerekenbare en/of ontoerekenbare tekortkomingen - De prijsverminderingsremedie beperkt zich niet, zoals Wéry het verwoordt, tot de contractuele aansprakelijkheid [59]. Ook niet toerekenbare tekortkomingen kunnen leiden tot een prijsvermindering. Zo kunnen we bijvoorbeeld denken aan artikel 1722 BW dat bepaalt dat de huurder de keuze heeft tussen een volledige wederzijdse bevrijding of een huurprijsvermindering, wanneer het gehuurde goed gedeeltelijk tenietgaat door overmacht. Dat artikel kan volgens de Belgische rechtsleer en een deel van de Franse doctrine bovendien naar analogie op alle wederkerige overeenkomsten worden toegepast [60]. Men sluit evenwel de eigendomsoverdragende overeenkomsten met betrekking tot species-goederen uit waarbij de risico-overdracht plaatsvindt op het ogenblik van de consensus.

Partijen kunnen ervoor opteren de toepassing van de prijsvermindering bijvoorbeeld bij ontoerekenbare tekortkomingen te beperken of uit te sluiten. Niettemin dient hier voor consumentenovereenkomsten rekening gehouden te worden met artikel VI.83, 12° WER, aangezien het clausules verbiedt “die de consument niet toestaan bij overmacht de overeenkomst te ontbinden (wij prefereren de term “wederzijdse bevrijding”), tenzij tegen betaling van een schadevergoeding”. Hetzelfde zou geopperd kunnen worden voor een gedeeltelijke wederzijdse bevrijding.

Omgekeerd zou ook gedacht kunnen worden om de toepassing van de prijsvermindering bij toerekenbare tekortkomingen te beperken of uit te sluiten. Hier moet dan weer voor consumentenovereenkomsten gewezen worden op artikel VI.83, 30° WER dat clausules verbiedt die “op ongepaste wijze de wettelijke rechten van de consument ten aanzien van de onderneming of een andere partij uit te sluiten of te beperken in geval van volledige of gedeeltelijke wanprestatie of van gebrekkige uitvoering door de onderneming van een van haar contractuele verplichtingen”. In combinatie met de andere mogelijke remedies die in de specifieke situatie voorhanden zijn, kan een uitsluiting van de prijsverminderingsremedie voor de consument bij toerekenbare tekortkomingen door een onderneming problematisch zijn in het licht van deze bepaling.

B. Wijzigen van de rol van de partijen en/of de rol van de rechter

29.Verschillende procedurele aspecten - Ook de procedurele aspecten mogen bij het opstellen van een prijsverminderingsbeding niet uit het oog worden verloren. Zo denken we aan het aanpassen van 1) de verschillende keuzemogelijkheden van de schuldeiser; 2) de ingebrekestellings- en kennisgevingsverplichtingen en 3) de rol van de rechter.

1. Aanpassing van de rol van de partijen

30.De keuzemogelijkheden van de schuldeiser - Net zoals bij het stipuleren van een uitdrukkelijk ontbindend beding [61], staat het prijsverminderingsbeding naast de huidige keuzemogelijkheden inzake de remedies in de gegeven situatie. De schuldeiser moet met andere woorden niet verplicht een beroep doen op het beding, maar kan er facultatief gebruik van maken. Indien men alleen een keuze voor de prijsvermindering als remedie wilt openstellen voor de schuldeiser wanneer er ook andere remedies mogelijk zijn, moet het beding de andere keuzemogelijkheden met zekerheid uitsluiten.

31.Invloed van het opnemen van een uitdrukkelijk ontbindend beding - Wordt de mogelijkheid tot prijsvermindering (indien deze is voorgeschreven) impliciet uitgesloten bij het opnemen van een uitdrukkelijk ontbindend beding? Volgens bepaalde auteurs is dat het geval bij de réfaction in de handelskoop indien een uitdrukkelijk ontbindend beding is opgenomen voor een (gedeeltelijke of een geringe) wanprestatie [62]. Toch sluit o.i. een uitdrukkelijk ontbindend beding niet noodzakelijk de réfaction of een andere prijsvermindering uit. Indien men een uitdrukkelijk ontbindend beding opneemt in een overeenkomst die de prijsvermindering niet uitdrukkelijk uitsluit, kan dat worden beschouwd als een “uitbreiding” van de keuze van de koper [63]. De koper heeft dan bij een wanprestatie, als alle toepassingsvoorwaarden van de desbetreffende prijsvermindering vervuld zijn, de keuze tussen de prijsvermindering en een beroep op het uitdrukkelijk ontbindend beding (en eventueel ook op andere remedies, indien de toepassingsvoorwaarden ervan voldaan zijn). Het inlassen van een uitdrukkelijk ontbindend beding raakt immers niet aan het “gemeenrechtelijke keuzerecht” [64]. Indien het daarentegen de bedoeling is om met het opnemen van het uitdrukkelijk ontbindend beding in de overeenkomst de prijsvermindering uit te sluiten, zal dit met zekerheid moeten vaststaan [65]. Men kan immers pas afstand doen van een recht door een uitdrukkelijke of een stilzwijgende wilsuiting, op voorwaarde dat de stilzwijgende wilsuiting voor geen enkele andere interpretatie vatbaar is [66]. Het zal dus uiteindelijk van de bewoordingen van het beding afhangen of de prijsvermindering is uitgesloten dan wel of de schuldeiser nog steeds voor de prijsvermindering kan kiezen.

32.Ingebrekestelling - De uitoefening van contractuele sancties bij wanprestatie (zowel gerechtelijke sancties [67], buitengerechtelijke sancties, als sancties voorgeschreven in contractuele clausules [68]) vereist dat de schuldenaar vooraf in gebreke wordt gesteld. Dat betekent dat indien een schuldeiser een prijsvermindering bij een toerekenbare tekortkoming wil inroepen, hij eerst de schuldenaar voorafgaand in gebreke dient te stellen. De voorafgaande ingebrekestelling is een algemeen rechtsbeginsel [69] en moet de schuldenaar duidelijk en ondubbelzinnig aanmanen zijn verbintenissen na te komen, zodat geen twijfel bestaat dat het de bedoeling van de schuldeiser is om de verbintenis uitgevoerd te zien [70]. De schuldenaar moet bijgevolg in gebreke zijn gesteld door de schuldeiser, tenzij bedongen is dat dit niet hoeft, een wettelijke bepaling de ingebrekestelling uitsluit, het ogenblik van de levering een essentieel element van de overeenkomst uitmaakt of de uitvoering nadien niet meer mogelijk [71] of nuttig [72] is. Partijen kunnen dus stipuleren dat een ingebrekestelling niet is vereist opdat de prijsvermindering kan worden toegepast.

Bovendien is de ingebrekestellingsverplichting niet onderworpen aan strenge vormvereisten. Inderdaad, voor een geldige ingebrekestelling is de vorm ondergeschikt aan de inhoud aangezien het Hof van Cassatie in een mijlpaalarrest van 28 maart 1994 oordeelde dat “een met een aanmaning gelijkgestelde akte” (vereist in art. 1139 BW) neerkomt op “elke akte die een sommatie bevat waaruit de schuldenaar noodzakelijk heeft moeten opmaken dat hij in gebreke werd gesteld zijn verbintenis na te komen” [73]. Die versoepeling werd reeds langer aanvaard in handelsrelaties [74]. Partijen kunnen in hun clausule overeenkomen om bepaalde vormvoorwaarden op te leggen bij een ingebrekestelling (bv. via een aangetekend schrijven, via fax, …). Daarnaast kunnen ze ook inhoudelijke voorwaarden aan de ingebrekestelling verbinden (bv. motivering, welke remedie wordt er aangewend, …). Bovendien kunnen ze een bepaalde termijn vooropstellen, waarbinnen de ingebrekestelling moet worden gegeven en een extra termijn voor remediëring door de schuldenaar vereisen vooraleer mag worden overgegaan tot de effectieve sanctionering. Niettemin verdienen de “ingebrekestellings­clausules” op zich een grondige studie, die buiten het bestek van deze bijdrage valt [75].

33.Kennisgeving van de tekortkoming - Verder wordt veelal vooropgesteld dat de schuldeiser “kennis” moet geven van de tekortkoming die hij aan de schuldenaar verwijt. Net zoals de ingebrekestelling, verdient de materie van de “kennisgevingsclausules” ook een diepgaande studie. Hier lichten we slechts een tipje van de sluier op. We beginnen met de bespreking van twee voorbeelden inzake de kennisgeving.

34.Kennisgeving in de koop - In de koop heeft de koper bij een niet-conforme levering een keurings- en de aanvaardingsplicht [76]. De regels met betrekking tot de aanvaarding impliceren dat de koper het goed eerst moet keuren [77]. Immers, als de koper niet wijst op een niet-conformiteit van het goed op het ogenblik van de terbeschikkingstelling (in de regel bij de levering) betekent dit dat hij de levering heeft aanvaard (“agréation” of “réception”) [78]. De aanvaarding houdt vervolgens de erkenning van de koper in dat het goed conform is geleverd, zonder zichtbare gebreken [79]. De koper doet met andere woorden afstand van zijn recht een beroep te doen op de niet-conformiteit of op zichtbare gebreken [80]^,  [81]. Verborgen gebreken worden evenwel niet door de aanvaarding gedekt. De aanvaarding kan bovendien uitdrukkelijk of stilzwijgend plaatsvinden [82]. Dat betekent uiteindelijk dat indien de koper de koopwaar heeft aanvaard, hij geen remedies meer kan inroepen, aangezien hij daarmee afstand heeft gedaan van zijn recht een beroep te doen op de niet-conformiteit of andere zichtbare gebreken. Dat betekent ook dat de koper dan geen prijsvermindering (zoals een réfaction) meer kan inroepen. Er moet op worden gewezen dat de aanvaarding niet steeds op het ogenblik van de levering of de terbeschikkingstelling plaatsvindt. Hoewel de verjaringstermijn voor het instellen van de remedies bij een niet-conforme levering 10 jaar bedraagt (art. 2262bis, § 1 BW), moet het protest (of de weigering tot aanvaarding) volgens de doctrine zo snel mogelijk ter kennis worden gebracht aan de verkoper [83]. De koper is dus verplicht tijdig te protesteren (“désagréation”) bij niet-conformiteit of zichtbare gebreken [84].

35.Kennisgeving bij de huur - Een kennisgevingsplicht door de huurder aan de verhuurder wordt in principe vooropgesteld bij een genotsderving geleden door de huurder. Op die regel wordt een uitzondering gemaakt in situaties waarin de verhuurder wordt geacht niet onwetend te zijn van enige genotsstoring jegens de huurder. Zo schrijft artikel 1726 BW bijvoorbeeld uitdrukkelijk voor dat de huurder de verhuurder “kennis moet geven” van de genotsstoring ten gevolge van een rechtsvordering door de derde [85]. Die kennisgeving verschaft de verhuurder de mogelijkheid om eerst in natura zijn verplichtingen uit te voeren. Er wordt geen termijn voorgeschreven waarbinnen deze “kennisgeving” moet worden gedaan [86]. Wanneer de huurder de verhuurder niet inlicht, loopt hij het risico geen beroep meer te kunnen doen op de vrijwaringsplicht van de verhuurder [87]. Dit betekent dat de huurder ook geen beroep meer kan doen op de huurprijsvermindering krachtens artikel 1726 BW [88].

36.Contractueel aanpassen van deze kennisgevingsverplichting - De hierboven omschreven toepassingsgevallen van de kennisgevingsverplichting geven niet alleen het belang aan voor de contractanten, maar ook de onzekerheid die kan heersen over het verplichte karakter ervan. Partijen doen er dus goed aan om hieromtrent een contractuele clausule op te nemen. Net zoals bij de ingebrekestelling kunnen de partijen de vorm en de inhoud van de kennisgeving contractueel vormgeven en hier eventueel termijnen aan vastknopen.

37.Kennisgeving bij ontoerekenbare tekortkomingen - De kennisgevingsverplichting van de schuldeiser werd hoger geïllustreerd aan de hand van toerekenbare tekortkomingen door toedoen van de schuldenaar. Inderdaad, bij ontoerekenbare tekortkomingen bestaat er onduidelijkheid over de noodzaak van een kennisgeving. Moet de schuldenaar de schuldeiser op de hoogte stellen van de omstandigheden die aanleiding geven tot overmacht of moet de schuldeiser juist de schuldenaar waarschuwen?

Er moet o.i. rekening worden gehouden met de verplichting contracten te goeder trouw uit te voeren. De aanvullende functie van de goede trouw impliceert immers, bij leemte, bepaalde informatieverplichtingen vanwege de contracterende partijen [89]. Dit betekent dat, naar gelang de omstandigheden, de schuldeiser de schuldenaar op de hoogte moet stellen van overmacht en omgekeerd dat de schuldenaar de schuldeiser ervan moet informeren. Sommige auteurs [90] merken terecht op dat de aanvullende functie van de goede trouw ook inhoudt dat de partijen schadebeperkend [91] moeten optreden. Die verplichting houdt in dat partijen de andere partij moeten informeren over de omstandigheden die aanleiding geven tot de overmachtssituatie. Indien bijvoorbeeld een gebouw afbrandt door overmacht, moet een huurder de verhuurder inlichten over deze gebeurtenissen (indien de verhuurder daarvan niet op de hoogte was of zou moeten zijn). Indien anderzijds een aannemingsfirma door overmacht het beloofde werk niet kan realiseren binnen de afgesproken termijn, moet de aannemer de bouwheer hiervan verwittigen. Niettemin bestaat er veel onzekerheid over de verplichting om de andere partij op de hoogte te stellen van de overmachtssituatie en de tekortkomingen die daaruit voortvloeien. Daarom is het aan te raden om hierover zekerheid te creëren in de overeenkomst en dit in een clausule te regelen [92].

2. Aanpassing van de rol van de rechter

38.Gerechtelijk en/of buitengerechtelijk prijsverminderingsremedie - Bij een uitdrukkelijk ontbindend beding stellen we vast dat vooral de nadruk wordt gelegd op het organiseren van de buitengerechtelijke ontbinding [93]. De schuldeiser, en niet de rechter, zal dan eigenmachtig kunnen beslissen over de ontbinding van de overeenkomst [94]. Bij de prijsvermindering is de rol van de rechter op dit vlak variabel [95]. Soms staat de wettelijke regeling uitdrukkelijk een buitengerechtelijke prijsvermindering toe, zoals in artikel 50 CISG [96]. Andere bijzondere prijsverminderingsregimes staan vandaag nog geen buitengerechtelijke prijsverminderingsremedie toe. Zo denken we bijvoorbeeld aan de actio quanti minoris, die principieel gerechtelijk wordt ingesteld [97]. Indien de buitengerechtelijke variant niet in het bijzondere prijsverminderingsregime is voorzien, is het bijzonder nuttig om deze variant op te nemen in een clausule.

Bij het opstellen van een dergelijk prijsverminderingsbeding, dat de voorafgaande tussenkomst van de rechter uitsluit, moet er aandacht worden besteed aan de gebruikte terminologie. Net zoals bij een uitdrukkelijk ontbindend beding, dat een buitengerechtelijke ontbinding organiseert, moet de bedoeling van de partijen duidelijk zijn om de voorafgaande tussenkomst van de rechter uit te sluiten [98]. Bovendien moet het duidelijk zijn welke partij zonder voorafgaande tussenkomst van de rechter de prijs mag verminderen. Duidelijke bewoordingen zijn bijvoorbeeld: “zonder voorafgaande tussenkomst van de rechter” [99] en “kan de schuldenaar de prijsvermindering buitengerechtelijk inroepen”. Het is onvoldoende precies te stipuleren dat de prijsvermindering zonder voorafgaande kennisgeving of ingebrekestelling mag worden doorgevoerd of zal plaatsvinden.

39.Kennisgeving buitengerechtelijke prijsvermindering - Hierna zullen we kort argumenteren dat een buitengerechtelijke prijsvermindering, of ze nu wettelijk is toegestaan of voortvloeit uit een clausule, een kennisgeving vereist. Van deze kennisgeving kan niet worden afgeweken, aangezien zij, net zoals bij een buitengerechtelijke ontbinding [100] (georganiseerd door een uitdrukkelijk ontbindend beding) een constitutief bestanddeel ervan is. Inderdaad, deze eenzijdige rechtshandeling vereist voor haar geldigheid [101] een kennisgeving.

40.Prijsverminderingsverklaring - Bij het toepassen van de buitengerechtelijke prijsvermindering (hier in de prijsverminderingsclausule vorm gekregen) gaat het inderdaad om een “eenzijdige rechtshandeling” (“acte unilatéral”) aangezien er een beslissing wordt genomen door één persoon die rechtsgevolgen beoogt [102]. Bij een eenzijdige rechtshandeling is het niet vereist dat de wederpartij de eenzijdige rechtshandeling “aanvaardt” [103]. Verder moet deze eenzijdige rechtshandeling worden gekwalificeerd als “réceptice” (mededelingsplichtig). Deze beslissing moet immers worden veruitwendigd [104] door die persoon en gericht zijn tot de betrokken andere persoon wiens rechtspositie wordt gewijzigd [105].

Deze veruitwendiging van de eenzijdige rechtshandeling gebeurt aan de hand van een kennisgeving. Dit betekent dat de beslissing tot het doorvoeren van een buitengerechtelijke remedie, zoals de prijsvermindering, wordt veruitwendigd door middel van een kennisgeving of een “verklaring”. Door deze kennisgeving of verklaring wordt de schuldenaar op de hoogte gebracht van de toegepaste remedie. Dit is noodzakelijk omdat deze laatste anders niet weet of de schuldeiser een voorlopig verweermiddel toepast, zoals de gedeeltelijke enac, of weldegelijk een definitieve remedie zoals de prijsvermindering beoogt. Deze prijsverminderingsverklaring is dus van belang om de schuldenaar op de hoogte te stellen van de situatie en om uitwerking te krijgen. Verder is een dergelijke verklaring cruciaal om een a posteriori-controle van de rechter mogelijk te maken.

Bijgevolg zal het toepassen van een buitengerechtelijke prijsvermindering (ook één die wordt georganiseerd door een clausule) steeds een kennisgeving impliceren. In deze kennisgeving moeten twee zaken duidelijk worden gemaakt. Ten eerste moet de kennisgeving duidelijk maken dat het prijsverminderingsbeding wordt ingeroepen en toegepast vanwege een welbepaalde ((on)toerekenbare) tekortkoming door de schuldenaar [106]. Daaruit vloeit voort dat de schuldeiser zal motiveren waarom hij de prijsvermindering inroept [107]. Hij zal ook aangeven met welk bedrag hij de prijs proportioneel wil verminderen.

41.Bevoegdheden van de rechter - De bevoegdheid van de rechter met betrekking tot de prijsvermindering heeft in de eerste plaats betrekking op de controle van de toepassingsvoorwaarden van de desbetreffende prijsvermindering. Zo zal de rechter controleren of de toepassingsvoorwaarden van het van toepassing zijnde bijzondere prijsverminderingsregime vervuld zijn. De partijen kunnen evenwel, zoals aangegeven, deze toepassingsvoorwaarden contractueel moduleren (nrs. 22-28). In dit geval hangt de controlemogelijkheid van de rechter af van de weerhouden “toepassingsvoorwaarden” die de partijen in de clausule hebben vooropgesteld en van de uittekening van de keuzemogelijkheden van de schuldeiser. Hebben ze een niet-essentiële tekortkoming vooropgesteld of juist een ernstige tekortkoming? Hebben de partijen een bepaald hiërarchie tussen de remedies uitgewerkt of kan enkel de prijsvermindering worden ingeroepen? De rechter zal dus de vooropgestelde toepassingsvoorwaarden kunnen controleren.

Daarnaast zal de rechter ook kunnen controleren of de schuldeiser de prijsvermindering niet abusief inroept. Die misbruikcontrole en de controle van de toepassingsvoorwaarden kan de rechter zowel doorvoeren bij een a priori-tussenkomst (bij een gerechtelijke prijsvermindering) als bij een a posteriori-tussenkomst (bij een buitengerechtelijke prijsvermindering).

Voor wat betreft de a posteriori-tussenkomst van de rechter bij de toepassing van een buitengerechtelijke prijsverminderingsremedie vooropgesteld in een clausule moet gewag worden gemaakt van de theorie van de partijbeslissing. Indien een clausule immers aan één van de partijen de mogelijkheid geeft om eigenmachtig over het lot van de overeenkomst te beslissen [108], zoals het geval is bij een buitengerechtelijk prijsverminderingsbeding, is er immers sprake van een partijbeslissing [109]. Bij een buitengerechtelijk prijsverminderingsbeding is er inderdaad één partij bevoegd om zijn wederzijdse en samenhangende prestatie proportioneel te verminderen en het contract opnieuw in evenwicht te brengen. Een dergelijke partijbeslissing kan steeds op haar redelijkheid worden getoetst door de rechter [110]. Bij een a posteriori-controle kan hij dus steeds nagaan of de schuldeiser bij de toepassing van het beding geen rechtsmisbruik heeft gepleegd.

De a posteriori-controle van de rechter heeft dus, net zoals een a priori-controle, betrekking op de toepassingsvoorwaarden van de prijsvermindering en het verbod op rechtsmisbruik. De rechter zal met andere woorden de regelmatigheid van de buitengerechtelijk toegepaste prijsvermindering nagaan met betrekking tot de toepassingsvoorwaarden. Verder zal hij ook een marginale rechtmatigheidcontrole van de eenzijdige prijsvermindering kunnen doorvoeren aan de hand van het beginsel van het verbod op rechtsmisbruik.

Wanneer de prijsvermindering buitengerechtelijk wordt ingeroepen, terwijl één van de toepassingsvoorwaarden niet voldaan is, kan net zoals bij de buitengerechtelijke ontbinding, worden besloten tot de “onwerkzaamheid” van de onregelmatige prijsverminderingsbeslissing [111]. Dit betekent dat de uitvoering van de gehele overeenkomst doorgaat en dat de wederpartij de onregelmatigheid van de prijsverminderingsbeslissing kan laten beteugelen (door een schadevergoeding of door de ontbinding ten laste van de wederpartij). In het Nederlands recht wordt bij een onterechte buitengerechtelijke ontbinding de verklaring “nietig” verklaard, en sorteert deze geen effect meer, wat tot een vergelijkbaar resultaat leidt [112].

Aangezien de beslissing tot prijsvermindering, zoals aangegeven, een partijbeslissing is, kan deze steeds worden gecontroleerd door het verbod op rechtsmisbruik [113]. Dit zou tot gevolg kunnen hebben dat de rechter door middel van zijn matigingsbevoegdheid elk rechtsgevolg aan de abusieve handeling (hier: de eenzijdige prijsverminderingsverklaring) kan ontzeggen [114].

Ten slotte zal de rechter bij de toepassing van een buitengerechtelijke prijsverminderingsbeding ook de bevoegdheid hebben de doorgevoerde berekeningswijze van de prijsvermindering te toetsen aan de berekeningswijze van het van toepassing zijnde prijsverminderingsregime of aan wat de partijen in de clausule hebben vooropgesteld. Indien de partij die de prijsvermindering doorvoerde een verkeerde berekening maakte, kan de rechter deze aanpassen.

C. Wijzigen van de berekeningswijze (gevolgen)

42.In principe een proportionele berekeningswijze - De prijsvermindering is een remedie die bij een tekortkoming door één van de contractanten het contract aanpast en bijstuurt, zodat het oorspronkelijke evenwicht opnieuw wordt hervonden. Dit impliceert o.i. dat de prijsvermindering proportioneel berekend wordt, in verhouding met de tekortkoming door de wederpartij.

Soms geeft de wet uitdrukkelijk aan dat het moet gaan om een “evenredige vermindering” van de prijs (zie art. 1617, 1724 en 1726 BW) [115]. Artikel 50 CISG, dat deel uitmaakt van de Belgische rechtsorde, maakt ook expliciet gewag van een prijs die verlaagd kan worden “in dezelfde verhouding als waarin de waarde die de feitelijk afgeleverde zaken hadden op het tijdstip van aflevering staat tot de waarde die wel aan de overeenkomst beantwoordende zaken op dat tijdstip zouden hebben gehad”. De prijsverminderingsformule die Will vooropstelde is verder de inspiratiebron geweest voor de Europese harmonisatieprojecten [116]. Zo nam de CESL in artikel 120.1 CESL de proportionele berekeningswijze over. De volgende formule geeft de proportionele berekeningswijze van de prijsvermindering weer:

Ook de PECL en de DCFR nemen deze prijsverminderingsberekening van artikel 50 CISG over [117]. Zo geven de bewoordingen van het prijsverminderingsartikel in de desbetreffende soft law instrumenten expliciet aan dat de prijsvermindering proportioneel moet worden berekend.

Soms wordt de proportionele berekeningswijze van de prijsvermindering niet uitdrukkelijk in een wettekst voorgeschreven, maar wel aangenomen door de rechtspraak en/of de rechtsleer. Hoewel artikel 1644 BW niet expliciet aangeeft of de prijsvermindering bij een actio quanti minoris proportioneel moet worden berekend, geeft een cassatiearrest van 10 maart 2011 [118] aan dat ook deze prijsvermindering op een proportionele wijze moet worden begroot. Verder hebben we vastgesteld in een eerdere publicatie in dit tijdschrift dat de jurisprudentieel gegroeide réfaction in de handelskoop overeen moet stemmen met de proportionele minwaarde van de geleverde goederen in vergelijking met de overeengekomen goederen [119].

Voor wat betreft de consumentenkoop zijn de richtlijn en de Belgische omzettingswet onduidelijk met betrekking tot de berekeningswijze van de prijsverminderingsremedie. Ze geven immers enkel aan dat de prijsvermindering “passend” moet zijn. Er wordt evenwel door de Belgische doctrine terecht aangenomen dat deze prijsverminderingsremedie proportioneel moet zijn [120].

43.Afwijking van de proportionele berekeningsmethode - Partijen zouden redenen kunnen hebben om af te wijken van de proportionele berekeningswijze die de bijzondere prijsverminderingsregimes vooropstellen. Zo zouden ze van mening kunnen zijn dat deze berekeningsmethode moeilijk toepasbaar is bij kwalitatieve tekortkomingen of wensen ze een andere risicoverdeling door te voeren. Indien partijen willen afwijken van de proportionele berekeningswijze, dienen ze dit duidelijk voorop te stellen in de clausule en een alternatieve berekeningsmethode voor te stellen. Het is uiteraard de vraag of we dan nog wel over een “zuivere” prijsverminderingsclausule kunnen spreken, aangezien we vooropstelden in de definitie dat de prijs proportioneel verminderd moet worden (supra, nr. 2).

44.Bepaling van de berekeningswijze door één van de partijen of door een derde - Partijen kunnen ook overeenkomen dat in geval van een tekortkoming door één van de partijen de andere partij de hoogte van de prijsvermindering mag bepalen. Het gaat hier dan om een partijbeslissing (zie ook over partijbeslissingen supra nr. 41), die uiteraard steeds kan worden getoetst aan het verbod op rechtsmisbruik. Een dergelijke eenzijdige bepaling van de prijsvermindering vindt eigenlijk steeds plaats, telkens wanneer er sprake is van een buitengerechtelijke prijsvermindering, in acht genomen dat de schuldeiser de regel van de proportionaliteit dient te respecteren (wanneer er niets anders is overeengekomen). Een andere mogelijkheid bestaat erin dat partijen overeenkomen dat een derde de prijsvermindering bepaalt [121]. In bepaalde gevallen zou de expertise van een deskundige derde inderdaad een uitweg kunnen zijn, zoals bij een moeilijke berekening van een prijsvermindering. Dit is bijvoorbeeld het geval bij een kwalitatieve tekortkoming. Wanneer deze derde een beslissing kan nemen die bindend is voor beide partijen met betrekking tot de berekeningswijze van de prijsvermindering, is er sprake van een bindende derdenbeslissing [122].

Besluit

45.Aangezien de prijsvermindering nog niet is erkend als een algemene remedie van het gemeen verbintenissenrecht en de bijzondere prijsverminderingsregimes uiteenlopende toepassingsvoorwaarden hebben, kan het interessant zijn voor de partijen om de prijsvermindering in een beding op te nemen en/of contractueel te moduleren. Als partijen een soepele, snel inzetbare en duidelijke remedie bij een gedeeltelijke tekortkoming van de wederpartij voorhanden willen hebben, is het stipuleren van een degelijke en buitengerechtelijke prijsvermindering een must. Dit impliceert dat de partijen een overeenstemming moeten bereiken over de toepassingsvoorwaarden (ernst van de tekortkoming, termijnen, (on)toerekenbaarheid, …), de rol van de partijen (uittekenen van het keuzerecht, ingebrekestelling en kennisgeving), de rol van de rechter ((buiten)gerechtelijke toepassing, kennisgeving van de buitengerechtelijke prijsvermindering en toetsingsmogelijkheden) en de berekeningsmethode van de prijsverminderingsremedie.