1.De feiten, in de zaak waarover het hof van beroep zich diende uit te spreken, kunnen als volgt samengevat: Citroën Belux en City Motors Groep, een van de grootste Citroën verdelers in België, hadden sinds verschillende decennia een contractuele relatie die voor het laatst schriftelijk werd vastgelegd in een overeenkomst van 13 mei 2003 (concessie­overeenkomst van onbepaalde duur voor de verdeling van autovoertuigen) [2].

Bij gerechtsdeurwaardersakte betekend op 1 juni 2004 werd door Citroën Belux met onmiddellijke ingang de concessie beëindigd op basis van een contractueel beding dat haar die mogelijkheid gaf “… in geval van het niet respecteren door de ene of de andere partij van één van haar essentiële verplichtingen…” (art. XVIII van de overeenkomst). Verder wordt gesteld dat dit het geval zal zijn “in geval van wederverkoop in tegenstrijd met de bepalingen van artikelen V en XIV.9° van één of meer nieuwe voertuigen (…) aan een wederverkoper die geen lid is van het officiële Citroën distributienetwerk, erkend als wederverkoper”.

Artikel V.2° van de overeenkomst legt de concessiehouder de verbintenis op om “geen nieuwe of minder dan 3 maanden ingeschreven voertuigen van het merk Citroën aan l­easingmaatschappijen te verkopen”, tenzij mits naleving van een drietal voorwaarden.

2.De kortgedingrechter, aan wie gevraagd was de NV Citroën Belux te veroordelen tot de eerbiediging, minstens de voortzetting van de bestaande contractuele relaties is daarop ingegaan en heeft - na zich bevoegd te hebben verklaard - de voortzetting bevolen tot een uitspraak ten gronde.

De voorzitter in kortgeding was van oordeel dat prima facie de door Citroën opgeworpen motieven ongegrond zijn, voornamelijk omdat de verweten handelswijze jarenlang gekend en ook gedoogd was door Citroën, wat haar het zwaarwichtig karakter ontnam [3].

3.Het hierboven afgedrukte arrest is in menig opzicht interessant.

Vooreerst is er de vraag naar de mogelijkheid voor een (kortgeding)rechter om een beslissing tot beëindiging van een (concessie)overeenkomst, op te schorsen, te neutraliseren, of ongedaan te maken, dan wel de verderzetting van de relatie te bevelen.

Het hof stelt terzake in vrij korte bewoordingen dat in geval van urgentie (eerste voorwaarde) wanneer op het eerste gezicht (prima facie) kan worden aangenomen dat de beslissing tot beëindiging onterecht werd genomen (tweede voorwaarde) die beslissing kan geneutraliseerd, indien dit de schadelijke gevolgen van de beslissing voorlopig pareert (derde voorwaarde).

De beroepsrechters waren van oordeel dat op het eerste gezicht er een onterechte toepassing was gemaakt van de contractuele bepalingen tussen partijen en dat de schadelijke gevolgen daarvan onbetwistbaar waren nu het bestaan zelf van geïntimeerde in het gedrang kwam.

Het hof bevestigt de maatregelen van de kortgedingrechter maar zegt verder dat dit “geldt totdat een beslissing ten gronde voorhanden is, die met geen enkel rechtsmiddel meer kon worden bestreden”. De notie “voorlopig” lijkt daardoor wel een bijzonder relatieve invulling te krijgen.

Er is over deze problematiek al heel wat inkt gevloeid [4] zodat het moge volstaan om kort de heersende opinie in herinnering te brengen.

4.Overeenkomsten van onbepaalde duur kunnen steeds “ad nutum” worden beëindigd nu de Belgische openbare orde verbintenissen voor het leven verbiedt [5].

Bij de concessieovereenkomsten die worden beheerst door de wet van 27 juli 1961 is dit nog meer het geval nu de mogelijkheid tot opzegging van contracten van onbepaalde duur uitdrukkelijk is voorzien in artikel 2 voor zover een termijn wordt gegeven, of desgevallend een vervangende opzegvergoeding.

Een aantal auteurs zijn dan ook van oordeel dat de kort­gedingrechter in geen geval de hervatting van de contractuele relatie mag bevelen.

Voor velen mag dit onder geen enkel beding, ook niet ten voorlopige titel [6].

Voornamelijk het hof van beroep te Brussel heeft bij herhaling [7] geoordeeld dat de tijdelijke voortzetting wel kon bevolen in uitzonderlijke omstandigheden, wanneer de verbreking manifest onregelmatig is en dit de enige geschikte maatregel blijkt om de concessiehouder te vrijwaren voor onherstelbare schade.

Wanneer - zoals in het geannoteerde arrest - het gaat om de beëindiging van een automobielconcessieovereenkomst betekent dit meteen ook de uitsluiting uit het selectieve distributie netwerk van de constructeur en de onmogelijkheid voor de concessionaris om zich nog te bevoorraden binnen het netwerk over de ganse EER. Zulks volgt uit het feit dat vrijwel alle constructeurs en concessionarissen hebben geopteerd voor een kwalitatief selectief distributiestelsel n.a.v. de meest recente groepsvrijstellingsverordening [8].

De vraag kan gesteld of het verderzetten van dergelijke complexe, op vertrouwen gestoelde relatie tussen partijen die voor de rechtbanken een oorlogje uitvechten, wel een realistische oplossing is.

Zeker wanneer - zoals in het besproken arrest - wordt bevolen deze relatie verder te zetten tot er een beslissing ten gronde voorhanden is die met geen enkel rechtsmiddel meer kan worden bestreden [9].

Het is dan ook slechts in zeer uitzonderlijke omstandigheden dat zeer tijdelijk (met verplichting om op korte termijn ten gronde te dagvaarden) de verderzetting kan bevolen onder de door het hof gestelde voorwaarden (urgentie, prima facie onregelmatige beëindiging ter voorkoming van onherstelbare schade).

Het is dan ook verwonderlijk dat de kortgedingrechter niet vaker teruggrijpt naar maatregelen die aan een situatie tijdelijk verhelpen, zonder aan het absolute recht tot beëindigen te raken, zoals de tijdelijke levering van producten en wisselstukken, de verplichting de stock terug te nemen tegen betaling, of zoals Dieux suggereert, de toekenning van een provisionele vergoeding [10].

5.Het Hof was van oordeel dat het door geïntimeerde ingeroepen uitdrukkelijk ontbindend beding in de overeenkomst niet rechtsgeldig was, want strijdig met een bepaling uit de groepsvrijstellingsverordening in de automobielsector (verordening nr. 1400/2002) [11].

Het hof verwijst meer bepaald naar artikel 3.6 van de verordening dat de vrijstelling van toepassing verklaart op voorwaarde dat in de verticale overeenkomst (tussen invoerder en verdeler) is bepaald dat elk van de partijen het recht heeft (eigen benadrukking) geschillen over de nakoming van hun contractuele verplichtingen aan een onafhankelijke deskundige of scheidsrechter voor te leggen, onverminderd het recht van elke partij om zich tot de nationale rechter te wenden.

We mogen er van uit gaan dat Citroën dergelijke bepaling over het recht om geschillen voor te leggen in haar standaard overeenkomst met haar dealernetwerk heeft opgenomen om zo de vrijstelling van haar standaardcontract niet in het gedrang te brengen.

In de overwegingen bij de verordening stelt de Commissie dat dergelijke bepaling dient opgenomen ter bevordering van een snelle beslechting van geschillen tussen de partijen, die de daadwerkelijke mededinging zouden kunnen belemmeren.

De Commissie beoogde blijkbaar vooral geschillen i.v.m. de opzegging van de overeenkomst [12].

Er weze aan herinnerd dat de groepsvrijstellingsverordening en de Belgische wet van 27 juli 1961 (gewijzigd bij de wet van 13 april 1971) een duidelijk andere finaliteit hebben.

De verordening creëert het kader, stelt de voorwaarden op die in een overeenkomst moeten opgenomen opdat deze zouden worden vrijgesteld van de principiële verbodsbepalingen van artikel 81,1 van het verdrag, en desgevallend aan de nietigheid zouden ontsnappen.

De verordening bevat geen dwingende voorschriften die rechtstreeks de geldigheid van contractuele clausules beïnvloeden of die de contracterende partijen verplichten om de inhoud van hun overeenkomst aan te passen [13].

Zodoende kon, strikt gezien, het hof niet stellen dat het uitdrukkelijk ontbindend beding in de concessieovereenkomst “niet bestaanbaar” is met artikel 3, 6°, g van de verordening, maar desgevallend met een bepaling uit de concessieovereenkomst die dat recht opneemt.

6.Het Brusselse hof van beroep meent dat het uitdrukkelijk ontbindende beding in de overeenkomst, strijdig is met het andere beding in de overeenkomst dat partijen het recht geeft om geschillen o.m. over de vraag of de beëindiging van een overeenkomst gerechtvaardigd is door de in de opzegging aangegeven redenen, voor te leggen aan een deskundige of een scheidsrechter.

Enerzijds behouden partijen zich steeds het recht voor om een vraag over de rechtmatigheid van de beëindiging te laten toetsen, door een deskundige of een scheidsrechter, maar anderzijds stellen ze dat in bepaalde gevallen die toetsing overbodig is en de onmiddellijke beëindiging zonder gerechtelijke tussenkomst geoorloofd is, wanneer dit geval zich voordoet.

7.Het uitdrukkelijk ontbindende beding vormt een uitzondering op de normale regel van artikel 1184 B.W. dat voor de ontbinding voorziet in de voorafgaande tussenkomst van de rechter [14]. Om die redenen en ook op grond van artikel 1162 B.W. zal het beding ook restrictief moeten worden geïnterpreteerd [15].

Door het invoeren van een uitdrukkelijk ontbindend beding in een overeenkomst wordt de voorafgaande controlebevoegdheid van de rechter uitgesloten. Dit betekent niet dat de overeenkomst die wordt ontbonden op grond van een uitdrukkelijk ontbindend beding ontsnapt aan gerechtelijke controle. De controlebevoegdheid wordt in dit geval verschoven naar de periode nadat de ontbinding een feit is geworden.

8.Het uitdrukkelijk ontbindende beding in de Citroën-overeenkomst is volgens het hof onverzoenbaar met de bepaling in de overeenkomst die het recht geeft aan elk der partijen om geschillen aan een onafhankelijke deskundige of een scheidsrechter voor te leggen. Een bepaling waarvan overigens betwijfeld kan worden welke de toegevoegde waarde ervan is en die in de praktijk ook weinig wordt gevolgd.

Vraag is of de Europese wetgever een a priori (vóór de beëindiging) of een a posteriori (nadien) toetsing beoogde.

Vooreerst is de bepaling van artikel 3, 6° van de groepsvrijstellingsverordening ruimer en heeft men het over contractuele verplichtingen in het algemeen en spreekt men over het voorleggen ervan aan een onafhankelijke deskundige (in de verklarende brochure spreekt men zelfs over een bemiddelaar) of scheidsrechter [16]. Het gaat daarbij steeds over geschillen, discussiepunten n.a.v. de uitvoering van de overeenkomst.

De commissie spreekt ook over geschillen omtrent de vraag of de beëindiging van een overeenkomst gerechtvaardigd is wegens de in de opzegging aangegeven redenen (zie overweging 11 en art. 3, 6°). In principe volgt daar uit dat het in dit geval gaat om een a posteriori-beoordeling over de vraag of de motivering die gegeven is in de beëindigingsbrief gerechtvaardigd is en dit opnieuw vanuit een mededingingsrechtelijk oogpunt. De Commissie wilde immers voorkomen dat een leverancier aan een overeenkomst een einde zou stellen en dit omdat een distributeur zich concurrentiebevorderend gedraagt [17].

Deze interpretatie lijkt dan ook perfect verzoenbaar met de vroegere cassatierechtspraak waarin de geldigheid van dergelijke bedingen in concessieovereenkomsten werd erkend (“hormis les matières où la loi l'interdit, le pacte commissoire exprès est licite et produit ses effets”) [18]. Overigens ligt deze interpretatie ook in de lijn van de hierboven (voetnoot 13) aangehaalde recente cassatierechtspraak.