De impact van een dading op het recht op toegang tot een rechter: de exceptie van dading

INHOUD

§ 1. Inleiding

§ 2. Kracht van gewijsde A. Begrip

B. “In hoogste aanleg”

C. Dading heeft geen kracht van gewijsde in hoogste aanleg

§ 3. Gezag van gewijsde A. Begripsbepaling

B. Rechtsgevolgen

C. Bindende werking van de dading

D. Exceptie van dading

§ 4. Besluit

§ 1.

Inleiding

1.Dading als vaststellingsovereenkomst - Wanneer partijen voorzien in een conventionele oplossing voor een conflict, bestaan er voor hen meerdere mogelijkheden [3]. Als generieke verzamelterm voor deze instrumenten wordt de term “vaststellingsovereenkomst” gehanteerd [4]. Ook de vaststellingsovereenkomst kan dus als een toepassing van alternatieve geschillenbeslechting worden gezien [5].

Hoewel de vaststellingsovereenkomst als dusdanig niet gekend is in de Belgische wet, kent het Belgisch recht niettemin een aantal specifieke toepassingen [6]. Vermoedelijk één van de belangrijkste en meest gekende wettelijke toepassingen is de dading [7]. Zowel het Belgisch als het Frans recht kennen deze overeenkomst, de dading of la transaction. De wettelijke bepalingen voor deze overeenkomst zijn de artikelen 2044 tot en met 2058 BW, die een lex specialis vormen ten aanzien van het gemeen verbintenissen- en contractenrecht [8].

2.Belemmering voor rechterlijke controle? - De wettelijke behandelingen van dergelijke overeenkomst kunnen vanuit een bekommernis worden begrepen dat eens partijen op contractuele wijze aan hun geschil een einde hebben gesteld, dit einde maximaal moet worden beschermd [9]. De manier waarop “maximaal” wordt ingevuld, verschilt echter van land tot land. Zo hebben sommige rechtsstelsels een extra laag regelgeving gecreëerd, om zo het bindende karakter van de vaststellingsovereenkomst als het ware te verstevigen en de latere aantastingsmogelijkheden te beperken.

De Belgische wetgever kent, in navolging van het Frans moederrecht, zo'n extra laag regels toe aan de bijzondere vaststellingsovereenkomst van de dading. Artikel 2052 BW bevat een tweeluik aan bijzondere rechtsgevolgen, om zo de onaantastbaarheid van de dading als een definitieve oplossing voor het conflict in de verf te zetten [10]. Artikel 2052 BW moet dus in een groter rechtskader van de vaststellingsovereenkomst worden gesitueerd. Enerzijds beperkt artikel 2052, tweede lid BW de toepassing van het wilsgebrek dwaling bij dading. In tegenstelling tot bij andere contracten, kan een dwaling in rechte immers geen aanleiding geven tot de nietigheid van een dading [11]. Anderzijds bepaalt artikel 2052, eerste lid BW dat een dading “kracht van gewijsde in hoogste aanleg” heeft.

Bepaalde rechtsleer bestempelde deze artikelen over de dading als “duister” [12] en “obscuur en ongelukkig” [13]. Van Leuven stelt over het spanningsveld tussen het recht op toegang tot een rechter enerzijds en anderzijds het sluiten van een dading: “De dading vormt eigenlijk de meest riskante vorm van afstand van het recht op een rechter.” [14]. De toepassing in artikel 2052 BW van procesrechtelijke rechtsfiguren als de “kracht van gewijsde” op de dading lijkt in de rechtsleer en de rechtspraak te worden aanvaard als een emanatie van de principiële onaantastbaarheid van de dading [15]. Een dading zou dan op dezelfde wijze een conflict oplossen als een rechterlijke uitspraak en biedt dezelfde rechtszekerheid.

3.Rechtszekerheid - Het Belgisch recht over de dading kent in Nederland en Duitsland geen navolging (meer), en ook het Frans recht daarover werd in 2016 gewijzigd [16]. Er wordt daarom nagegaan welke rechtsgevolgen deze bijzondere rechtskracht van kracht van gewijsde ressorteert. Met andere woorden, biedt de “kracht van gewijsde in hoogste aanleg” van de dading aan de partijen daadwerkelijk een bijkomende zekerheid in vergelijking met andere contracten?

4.Overzicht - In § 2 wordt nagegaan wat de Nederlandstalige versie van het BW bedoelt met “kracht van gewijsde in hoogste aanleg” van de dading. § 3 bouwt hierop verder, door na te gaan of er mogelijk geen kracht, maar wel gezag van gewijsde werd bedoeld, aangezien de Franstalige versie van het BW spreekt van “autorité de la chose jugée en dernier ressort”. Er wordt afgerond met een kort besluit in § 4.

§ 2.

Kracht van gewijsde

5.Ten geleide - De rechtsleer interpreteert de kracht van gewijsde als een bevestiging van de onaantastbaarheid van de dading, wat aan de dading een zogenaamde extinctieve werking geeft [17]. Dit impliceert dat partijen hun conflict op contractuele wijze definitief hebben opgelost en er later niet meer op kunnen terugkomen [18].

A.

Begrip

6.Vatbaarheid voor rechtsmiddelen - Een wettelijke omschrijving van de kracht van gewijsde bevindt zich in het gerechtelijk recht, en niet in het verbintenissen- en contractenrecht. Artikel 28 Ger.W. bepaalt dat iedere beslissing in kracht van gewijsde gaat van zodra deze niet meer voor verzet of hoger beroep vatbaar is, behoudens de uitzonderingen die de wet bepaalt en onverminderd de gevolgen van de buitengewone rechtsmiddelen. Een rechterlijke uitspraak heeft dus kracht van gewijsde wanneer deze niet langer vatbaar is voor gewone [19] rechtsmiddelen [20]. Vroeger waren dit rechtsmiddelen die ook de uitvoerbaarheid van de rechterlijke uitspraak schorsten, zoals verzet en hoger beroep [21]. Een rechterlijke beslissing met kracht van gewijsde impliceerde dan volle uitvoeringsmogelijkheden van deze beslissing [22]. Aan deze uitvoeringsmogelijkheden van een rechterlijke beslissing bracht de wet van 19 oktober 2015 verandering [23]. Sindsdien heeft hoger beroep in principe geen schorsende werking meer [24]. Daarnaast beperkte de wetgever ook de rol van verzet, aangezien dit heden enkel nog mogelijk is indien het verstekvonnis in laatste aanleg werd gewezen [25]. Elke rechterlijke uitspraak heeft dus, in beginsel vanaf het moment van uitspraak, uitvoerbare kracht [26]. Dit geldt ongeacht of er hoger beroep wordt ingesteld. De rechterlijke uitspraak kan nadien wel vanzelfsprekend nog worden hervormd door een hoger beroep, zodat de uitvoering steeds een risico in zich draagt. De rechtsleer definieert de uitvoerbaarheid van een rechterlijke beslissing als “die eigenschap die een partij machtigt om hetgeen de rechter heeft beslist te laten verwezenlijken, desgevallend met behulp van de openbare macht via de door de wet bepaalde middelen van tenuitvoerlegging” [27]. Deze uitvoerbare kracht wordt dus via de wet gewaarborgd [28].

B.

“In hoogste aanleg”

7.Geen meerwaarde - De wetgever vult deze kracht van gewijsde aan met de bewoordingen “in hoogste aanleg”. Deze aanvulling heeft echter geen meerwaarde, aangezien een rechterlijke beslissing pas kracht van gewijsde heeft van zodra er geen rechtsmiddelen kunnen worden aangewend. In “welke aanleg” dit gebeurt, is irrelevant. Partijen bij het geding kunnen in elke aanleg kiezen om de rechterlijke beslissing sneller kracht van gewijsde te laten verwerven, door geen rechtsmiddelen aan te wenden en op voorwaarde dat de rechterlijke beslissing werd betekend.

C.

Dading heeft geen kracht van gewijsde in hoogste aanleg

8.Dading is niet vatbaar voor “rechtsmiddel” - Uit bovenstaande analyse kan worden besloten dat een dading geen kracht van gewijsde heeft - in tegenstelling tot wat de Nederlandstalige versie van het BW bepaalt. Vooraleer een rechterlijke uitspraak kracht van gewijsde verwerft, is vereist dat deze uitspraak niet langer voor verzet of hoger beroep vatbaar is [29]. Een dading is echter hoegenaamd niet vatbaar voor rechtsmiddelen. Een rechtsmiddel is immers een manier voor een partij om een nieuwe beslissing te krijgen in een geschil waarover een rechter reeds geheel of gedeeltelijk uitspraak heeft gedaan [30]. Een rechtsmiddel kan men dus slechts aanwenden tegen een rechterlijke uitspraak [31]. A contrario kan men bij een dading juridisch technisch dus niet spreken van een rechtsmiddel. Indien één van de partijen bij een dading deze later alsnog wil aanvechten, kan deze partij bijvoorbeeld wel een beroep doen op de nietigheidsgronden of de ontbinding [32]. Gelet op het criterium van de interne normativiteit, verdient het aanbeveling om dit onderscheid scherp te stellen.

9.Uitvoerbaarheid - Een dading heeft geen bijzondere uitvoeringsmogelijkheden, behoudens het geval waarin de dading in een authentieke akte is opgenomen [33]. Zo heeft een dading die werd gehomologeerd in een akkoordvonnis [34] wel uitvoerbare kracht; evenals een proces-verbaal van minnelijke schikking [35] dat de dading bekrachtigt [36]. Belangrijk is ook de mogelijkheid om een dading - of een vaststellingsovereenkomst die niet aan de voorwaarden van dading voldoet - in een notariële akte op te nemen [37]. In dat geval is de overeenkomst authentiek [38]. De uitvoerbare kracht van een notariële akte geldt dus als een van de grootste voordelen ervan [39]. Op grond van artikel 19 van de organieke wet van het notariaat kan onmiddellijk door de gerechtsdeurwaarder tot gedwongen uitvoering worden overgegaan [40]. De dading die niet in een van deze bijzondere vormen werd gegoten, staat hier op zich echter los van.

10.Afschaffing bepaling in Nederland - De Nederlandse wetgever kwam eveneens tot het besluit dat een dading geen kracht van gewijsde heeft. Het oude Nederlandse BW kende eveneens de regeling zoals deze nu nog steeds in de Nederlandstalige versie van het Belgisch recht gekend is. Bij het begin van de jaren 90 werd Boek 7 van het Nederlandse BW echter aangevuld met een Titel 15, die de vaststellingsovereenkomst behandelt. Reeds in het Ontwerp Meijers [41] werd de bepaling dat de dading kracht van gewijsde heeft (oud art. 1895 BW) verlaten. In Nederland heeft men er duidelijk en terecht voor gekozen om deze bepaling af te schaffen [42]. De vaststellingsovereenkomst uit artikel 7:900 NBW heeft geen kracht van gewijsde in hoogste aanleg.

11.De lege ferenda - Ook in het Belgisch recht moet men zich afvragen waarom de Nederlandstalige versie van het BW gewag maakt van deze kracht van gewijsde als kenmerk van de dading. Niet alleen is de toevoeging van kracht van gewijsde verwarrend, ze voegt in een juridisch technische zin niets toe aan de werking van de dading. In wat volgt, onder § 3, wordt nagegaan of het mogelijk niet gaat om kracht, maar wel om gezag van gewijsde.

§ 3.

Gezag van gewijsde

12.Vertaling - Artikel 2052, eerste lid BW bepaalt - zoals ondertussen gekend - dat de dading kracht van gewijsde in hoogste aanleg heeft. Althans, zo luidt de Nederlandstalige wettekst van het Belgische BW. In de Franstalige versie van dezelfde bepaling uit het Belgische BW, in navolging van het oud Frans recht, spreekt de wetgever van “l'autorité de la chose jugée” en dus - vertaald - niet over de kracht van gewijsde, maar wel over gezag van gewijsde. Het BW gebruikt beide procesrechtelijke concepten in artikel 2052, eerste lid BW dus door elkaar [43]. Deze gelijkstelling tussen gezag en kracht van gewijsde is echter, zoals zal blijken, vanuit een juridisch technisch perspectief foutief [44]. Beide concepten verschillen [45]. Het gebruik van de bewoordingen “kracht van gewijsde” in artikel 2052, eerste lid BW vloeit hoogstwaarschijnlijk voort uit een ongelukkige vertaling van de Franstalige versie van dezelfde bepaling. Het verdient daarom aanbeveling om na te gaan of een dading geen kracht, maar wel gezag van gewijsde kan hebben.

A.

Begripsbepaling

13.Eigenschap rechtsprekende handeling - Ook dit concept moet in het gerechtelijk recht worden gesitueerd. Het gezag van gewijsde is een van de eigenschappen van de rechtsprekende handeling [46]. Artikel 24 Ger.W. bepaalt dat iedere eindbeslissing gezag van gewijsde heeft vanaf de uitspraak. Dit gezag van gewijsde blijft bestaan tot zolang de beslissing niet ongedaan werd gemaakt [47]. Ook artikel 1350, 3° BW spreekt in die zin en benoemt het gezag van een rechterlijke uitspraak als een wettelijk vermoeden tot bewijs.

14.Inhoud - Gezag van gewijsde heeft betrekking op de inhoud van een rechterlijke beslissing [48]. Deze eigenschap wordt in de rechtsleer gedefinieerd als “een - om reden van een dwingende maatschappelijke noodwendigheid - door de wet aan een rechterlijke beslissing ten gunste van de procespartijen toegekende eigenschap, ter bescherming van de bindende kracht van de uitspraak” [49]. Het gezag van gewijsde geeft zo (net zoals de kracht van gewijsde) uiting aan het adagium “litis finiri oportet” [50]. De ratio legis wordt immers traditioneel geacht te bestaan uit de eis van maatschappelijke orde dat processen moeten kunnen worden beëindigd en dus niet eeuwig kunnen blijven aanslepen [51]. Eenmaal een geschilpunt werd beslecht, kunnen partijen het niet opnieuw aan een rechter voorleggen [52]. De wetgever verhindert zo dat over wat reeds werd beslecht, opnieuw een uitspraak wordt geveld, behoudens uiteraard de daartoe in de wet voorziene middelen [53].

B.

Rechtsgevolgen

15.Beschermen bindende kracht - Door aan een rechterlijke uitspraak gezag van gewijsde toe te kennen, beschermt de wetgever de bindende kracht van deze uitspraak [54]. De bindende kracht geeft dit gezag van gewijsde de eigenlijke invulling [55]. Eens een rechter een uitspraak heeft geveld, kan een eis met hetzelfde voorwerp, dezelfde oorzaak tussen dezelfde partijen in dezelfde hoedanigheid niet opnieuw worden ingesteld [56]. In het verleden stelde men vaak dat het gezag van gewijsde betrekking had op het vermoeden van waarheid van wat de rechter heeft beslist [57]. Sinds de eerder aangehaalde wet van 19 oktober 2015 luidt het nieuwe artikel 23 Ger.W.: “Het gezag van het rechterlijk gewijsde strekt zich niet verder uit dan tot hetgeen het voorwerp van de beslissing heeft uitgemaakt. Vereist wordt dat de gevorderde zaak dezelfde is; dat de vordering op dezelfde oorzaak berust, ongeacht de ingeroepen rechtsgrond; dat de vordering tussen dezelfde partijen bestaat, en door hen en tegen hen in dezelfde hoedanigheid gedaan is.” Zo vermijdt de wetgever tegenstrijdige rechtspraak [58]. Dat het moet gaan om een eis met hetzelfde voorwerp, dezelfde oorzaak, tussen dezelfde partijen in dezelfde hoedanigheid bepaalt de relativiteit van dit gezag van gewijsde [59]. Enkel datgene waarover de rechter eerder uitspraak heeft gedaan, is dus bekleed met het gezag van gewijsde. Voor derden is dit een wettelijk bewijsmiddel, dat evenwel weerlegbaar is [60]. De uitspraak biedt partijen de zekerheid dat de toestand is zoals de rechter heeft beslist [61]. Dit resulteert in een democratische rechtsstaat ook deels uit het respect dat uit de rechterlijke uitspraak voortvloeit [62]. Het gezag van gewijsde belet uiteraard niet dat partijen een beroep kunnen doen op de daartoe in de wet gekende rechtsmiddelen, om alsnog een andere rechterlijke uitspraak te kunnen verkrijgen [63].

16.Processueel instrument - Het gezag van gewijsde is een processueel middel dat de onveranderlijkheid van de rechterlijke beslissing in de toekomst garandeert [64]. Soms verdedigt men de opvatting dat aan deze techniek zowel een negatieve als een positieve werking ontspruit [65]. Negatief omdat een nieuwe vordering tussen dezelfde partijen in dezelfde hoedanigheid over dezelfde zaak als niet ontvankelijk moet worden beschouwd [66]. Positief omdat de rechter enkel over datgene waar het gezag van gewijsde geen betrekking op heeft nog mag oordelen in een nieuwe zaak. Beide aspecten stellen in wezen echter hetzelfde voor, namelijk de onveranderlijkheid van wat de rechter heeft beslist [67].

17.Waarborg - Om dit gezag van gewijsde een uitwerking te geven, kent artikel 27 Ger.W. een exceptie toe aan degene die met een vordering in rechte wordt geconfronteerd terwijl een rechter daarover reeds een uitspraak heeft geveld [68]. Indien een partij deze exceptie rechtmatig inroept, verklaart de rechter de zaak in beginsel niet ontvankelijk [69]. Dit verweermiddel strekt ertoe om te vermijden dat een rechter zich opnieuw uitspreekt over dezelfde zaak tussen dezelfde partijen in dezelfde hoedanigheid [70]. Deze exceptie kan in elke stand van het geding worden ingeroepen, ook voor de eerste maal in hoger beroep [71]. Niettemin is deze exceptie, net zoals het gezag van gewijsde zelf [72], niet van openbare orde [73].

18.Geen betrekking op uitvoerbaarheid - In de rechtsleer wordt het gezag van gewijsde van een rechterlijke uitspraak soms met de uitvoerbaarheid daarvan verward [74]. Net zoals het gezag van gewijsde, komt de uitvoerbaarheid van een rechterlijke beslissing inderdaad van rechtswege aan een beslissing toe [75]. Er zijn echter belangrijke verschillen. Daar waar het gezag van gewijsde onvoorwaardelijk voortvloeit uit een rechterlijke uitspraak, is de uitvoerbaarheid afhankelijk van de wettelijke formaliteiten [76]. Zelfs wanneer rechtsmiddelen de uitvoerbaarheid van de rechterlijke beslissing schorsen, tast dit het gezag van gewijsde an sich niet aan. Een rechterlijke uitspraak verliest daarentegen pas het gezag van gewijsde wanneer deze beslissing wordt vernietigd of hervormd door een andere rechterlijke uitspraak.

19.In hoogste aanleg - Ook hier, net zoals bij de kracht van gewijsde, heeft de wetgever ervoor geopteerd om het gezag van gewijsde bij de dading aan te vullen met “in hoogste aanleg”. Dross stelt dat de toevoeging van “in hoogste aanleg” er op wijst dat de wetgever niet gezag van gewijsde voor ogen had, maar wel kracht van gewijsde, omdat het onderscheid tussen kracht en gezag van gewijsde in 1804 nog niet werd gemaakt [77]. Beide hypotheses bieden echter geen soelaas. Een rechterlijke beslissing met gezag van gewijsde heeft tenslotte altijd “even veel” gezag van gewijsde, ongeacht in welke aanleg de uitspraak is gedaan [78].

C.

Bindende werking van de dading

20.Bindende werking inter partes - Met artikel 25 Ger.W. werd een bepaling in het leven geroepen die aan de rechterlijke beslissing een bindende werking inter partes geeft. De partijen bij het geding zijn aan de rechterlijke uitspraak gebonden. Bij gebrek aan dergelijk mechanisme zou niets de partijen beletten om de betwisting telkens opnieuw te doen herleven, dan wel deze uitspraak naast zich zouden neerleggen. Vanuit die optiek heeft deze bepaling een duidelijke meerwaarde. Het garandeert dat partijen zich moeten gedragen naar de beslissing van een rechter [79].

21.Pacta sunt servanda - De vraag rijst vervolgens of de Franstalige versie van het Belgische artikel 2052, eerste lid BW iets toevoegt aan het contractenrechtelijke statuut van de dading, door te stellen dat ook de dading deze processuele techniek als bescherming bezit. Het antwoord hierop luidt negatief. De strekking die stelt dat deze ratio legis van het gezag van gewijsde van toepassing is op de dading, kan niet overtuigen [80]. Een van de basisbeginselen van het contractenrecht is tenslotte dat een geldige overeenkomst de partijen tot wet strekt. De wet verleent dus de bindende kracht aan de overeenkomst [81]. De rol van dit basisbeginsel bij de dading werd nooit betwist [82]. In het contractenrecht kent artikel 1134 BW voor overeenkomsten dan ook een eigen regeling voor het verbindende karakter inter partes, met een gelijkaardig doel [83]. Artikel 1134 BW bepaalt dat overeenkomsten die wettig zijn aangegaan, de partijen tot wet strekken. Artikel 1134, tweede lid BW bepaalt dat zij niet kunnen worden herroepen dan met wederzijdse toestemming. Daarnaast moeten niet alleen de partijen, maar ook de rechter de geldig gesloten overeenkomsten respecteren. Dit overlapt met de bedoeling van de wetgever door gezag van gewijsde aan een rechterlijke uitspraak toe te kennen. Het is daarom duidelijk dat artikel 1134 BW voldoende de lading van het bindende karakter van de dading dekt. Stellen dat een overeenkomst gezag van gewijsde heeft, voegt dus vanuit een strikt juridisch technisch oogpunt niets toe en doet nodeloos verwarring ontstaan. Bepaalde rechtsleer spreekt daarom van l'autorité de la chose convenue [84] of transigée [85], in plaats van het gezag van gewijsde waarvan de wetgever momenteel gewag maakt [86]. Ook deze strekking verdient echter geen aanbeveling, aangezien zo opnieuw een sui generis-statuut lijkt te worden ontwikkeld [87].

D.

Exceptie van dading

22.“Exceptie van een dading” - De rechtsleer en de rechtspraak stoelen op artikel 2052, eerste lid BW eveneens een verweermiddel voor de contractanten, een zogenaamde “exceptie van dading” [88]. Dit verweermiddel dient voor het geval dat een partij bij de dading later alsnog met een vordering in rechte wordt geconfronteerd door de andere contractant, in weerwil van wat eerder werd overeengekomen. Beperkende voorwaarden zijn dat het moet gaan om hetzelfde voorwerp, dezelfde oorzaak tussen dezelfde partijen in dezelfde hoedanigheid [89].

23.Verweermiddel - De exceptie van dading wordt meestal besproken wanneer een partij bij een dading een vordering instelt bij een rechter, terwijl het voorwerp van die vordering reeds door een dading geregeld zou zijn. De andere partij gebruikt de dading dan als verweermiddel, zeggende dat de vordering niet ontvankelijk is omwille van die dading [90]. De dading doet voor de partijen dus het recht ontstaan om een herleving van het conflict te beletten [91]. Een verweermiddel is een reactie van een rechtssubject tegen wie een vordering in rechte werd ingesteld [92].

Het burgerlijk procesrecht verleent de verweerder verschillende mogelijkheden om zich te verweren tegen de vordering die tegen hem werd ingesteld. Grosso modo kunnen de verweermiddelen in verschillende categorieën worden ingedeeld [93].

De gedaagde partij kan zich verweren door een beroep te doen op verweermiddelen ten gronde. Door middel van een verweer ten gronde betwist de verweerder de gegrondheid van een tegen hem of haar ingestelde vordering [94]. Dit verweer steunt in de regel op materieelrechtelijke bepalingen. Meer bepaald kan de verweerder bijvoorbeeld aanvoeren dat de stelling die ten grondslag van de vordering ligt, naar recht faalt (door bv. aan te tonen dat de ingeroepen rechtsregel foutief wordt uitgelegd of door aan te tonen dat niet alle toepassingsvoorwaarden vervuld zijn). De verweerder zou daarnaast ook de feitelijke gegevens die tot staving van de vordering worden aangevoerd in twijfel kunnen trekken [95]. Indien de rechter dergelijk verweer aanvaardt, impliceert dit dat de eiser de rechtsvordering in beginsel verliest [96].

Daarnaast kan het debat over de grond van de zaak worden uitgesteld door een beroep op excepties te doen, wat een zuiver processueel middel is [97]. Een exceptie kan gedefinieerd worden als “een middel dat erop gericht is de eis van de tegenpartij tijdelijk of definitief tegen te houden zonder de materiële aanspraken van die partij rechtstreeks te betwisten” [98]. De exceptie heeft als doel om de begonnen procedure door de tegenpartij stop te zetten of uit te stellen. Een exceptie moet daarom in de regel als eerste verweermiddel worden opgeworpen [99]. Wanneer onder “exceptie” iets van tijdelijke (of dilatoire) aard wordt verstaan, dan tast een exceptie de rechtsvordering van de eiser in beginsel niet aan en kan deze niet verhinderen dat de eiser zijn vordering nadien opnieuw instelt. Indien onder “exceptie” ook definitieve (of peremptoire) kwesties worden verstaan, dan is dit niet meer mogelijk [100]. Meer in het algemeen kan er dus gesteld worden dat er verschillende vormen van excepties bestaan, waaraan telkens verschillende rechtsgevolgen kunnen worden verbonden. Bij een exceptie zal de verweerder dus een hinderpaal opwerpen die belemmert dat de rechter kennis neemt van de eis, maar blijft de eis zelf onaangeroerd [101]. In tegenstelling tot bij een verweer ten gronde.

Tot slot kan de gedaagde partij ook een tegeneis instellen tijdens het geding.

24.Ontvankelijkheid? - Een meerderheid binnen de rechtsleer en de rechtspraak stelt dat het bij de dading om een exceptie van niet-ontvankelijkheid gaat, ook wel de exceptio litis per transactionem finitae genoemd [102]. Het weze opgemerkt dat ontvankelijkheid in deze een synoniem is van toelaatbaarheid [103]. Het zou dan gaan om een gelijkaardig verweermiddel aan een exceptie van gewijsde [104]. Deze kan enkel worden ingeroepen wanneer de ingestelde vordering betrekking heeft op hetzelfde voorwerp, dezelfde oorzaak en zich tussen dezelfde partijen bevindt [105]. De dading kan derden tenslotte geen nadeel brengen [106]. Ook Wagner besluit dat de exceptie van dading een middel van niet-ontvankelijkheid is [107]. Een middel van niet-ontvankelijkheid is een verweermiddel dat op de wet is gebaseerd en dat een rechter verhindert om uitspraak te doen over de grond van de zaak [108]. De dading zou dan een obstakel voor de beoordeling in rechte vormen. Deze middelen van niet-ontvankelijkheid kunnen in elke stand van het geding worden opgeworpen [109].

25.Grond van de zaak - Nochtans tracht de verwerende partij aan te tonen dat de aanspraken van de tegenpartij wel degelijk in de dading zijn verdisconteerd, en dat de eisende partij reeds eerder heeft beschikt over haar eis aan de hand van de dading [110]. Met de dading spreken partijen in principe immers af dat zij bepaalde aanspraken niet meer (zullen) maken [111]. Indien een contractant deze onthoudingsplicht schendt, moet de rechter dus nagaan wat de draagwijdte van de dading is [112]. De discussie over het juridische karakter van het verweer is niet onbegrijpelijk. De dading - en bij uitbreiding de vaststellingsovereenkomst - werd reeds beschreven als een overeenkomst met een hybride karakter [113]. Hybride omwille van de raakvlakken met zowel het verbintenissen- en het contractenrecht als met het privaatrechtelijk procesrecht [114].

O.i. echter is of kan de dading, als overeenkomst in de zin van artikel 1134 BW, niet bekleed zijn met procesrechtelijke concepten zoals kracht of gezag van gewijsde. In die zin kan hier melding gemaakt worden van een vonnis van de vrederechter te Roeselare [115]. Het onderzoek of bepaalde aanspraken al dan niet binnen het voorwerp van de eerder gesloten dading vallen, is volgens dit vonnis een onderzoek ten gronde en kent geen exceptie van niet-ontvankelijkheid als verweer [116]. Gelet op het feit dat de exceptie van dading niet voorkomt in Hoofdstuk 7, Titel III, Boek II van het Vierde Deel van het Ger.W. en vooral dat de bindende kracht van de dading niet wordt geput uit het gezag of de kracht van gewijsde, maar wel uit artikel 1134 BW, gaat het o.i. niet om een niet-ontvankelijkheid. Dit vonnis van de vrederechter te Roeselare kan in die zin dan ook alleen maar worden toegejuicht. Het verweer dat op de dading en dus op artikel 1134 BW wordt gestoeld, is o.i. dan ook een verweer ten gronde [117]. Deze bijdrage sluit dus aan bij een minderheidsopvatting in het Belgisch recht.

26.Conventionele niet-ontvankelijkheid? - Ook in het Frans recht heerst een discussie over het juridische karakter van het verweermiddel [118]. Sommige auteurs stellen dat partijen in beginsel, via artikel 1134 BW, bepaalde elementen zelf naar voor kunnen schuiven als (on)ontvankelijkheidsvereisten [119]. Het middel van niet-ontvankelijkheid moet volgens deze strekking dus geenszins gestoeld zijn op het vermeende (in Frankrijk) gezag van gewijsde dat aan een dading toekomt, noch op bepaalde in de wet opgesomde gronden van niet-ontvankelijkheid, maar kan gestoeld worden op artikel 1134 BW. In het voordeel van deze opvatting pleit de vaststelling dat ook bij de toetsing van ontvankelijkheidsvereisten de rechter steeds een (beperkt) onderzoek ten gronde moet voeren. Bijgevolg sluit niet elk onderzoek ten gronde de kwalificatie als een ontvankelijkheidsmiddel uit. Deze visie wordt gesteund op rechtspraak van het Franse Hof van Cassatie, waarvan de meeste zaken betrekking hadden op een overeenkomst waarin partijen een verplichte verzoeningspoging hadden afgesproken, vooraleer de zaak aanhangig te maken bij een rechter [120]. Het is echter maar zeer de vraag of partijen op conventionele wijzen een middel van niet-ontvankelijkheid kunnen tot stand doen komen, daar waar dit in beginsel is voorbehouden aan de wetgever. Dit is o.i. niet mogelijk. Partijen kunnen weliswaar een overeenkomst sluiten waarin zij afspreken om geen rechter te adiëren, maar dit is geen middel van niet-ontvankelijkheid [121].

§ 4.

Besluit

27.“Een dading is een conventioneel vonnis” - De dading heeft een gelijkaardige doestelling als een rechterlijke uitspraak [122]. Beide rechtsfiguren strekken er toe om een conflict definitief op te lossen [123]. Oudere rechtsleer besloot daarom tot een gelijkstelling van een rechterlijke uitspraak met een dading, waarbij de dading een conventioneel vonnis zou zijn [124]. Bepaalde rechtsleer ging zelfs nog een stap verder, door te stellen dat een dading meer is dan een vonnis - “nog meer onherroepbaar” - omdat de partijen zelf (en niet een overheidsrechter) contractueel een einde aan hun geschil stellen [125]. Sindsdien heeft men dit uitgangspunt verlaten en duidt men louter op de hierboven aangehaalde gelijkenissen [126].

28.Symbool - Traditioneel verdedigt men de stelling dat de wetgever de begrippen “gezag van gewijsde” en “kracht van gewijsde” gebruikt om deze gelijkenis tussen een dading en een rechterlijke beslissing te benadrukken. Eens partijen tot een overeenkomst zijn gekomen die een conflict oplost, moet worden vermeden dat de wonde elke keer opnieuw wordt “opengereten” [127]. Bovenstaande analyse heeft echter duidelijk gemaakt dat België in rechtsvergelijkend perspectief relatief geïsoleerd staat in de bijzondere behandeling van de dading en la transaction.

29.Pacta sunt servanda is voldoende - Het klopt dat partijen bij een dading uitdrukkelijk op zoek zijn naar rechtszekerheid. De middelen om deze zekerheid te bereiken, worden hen echter geboden door het gemeen verbintenissenrecht [128]. Het beginsel van pacta sunt servanda (art. 1134 BW) is o.i. een voldoende grondslag om gebondenheid aan wat partijen overeenkwamen te bereiken, zonder daarbij concepten uit het gerechtelijk recht artificieel in het contractenrecht te moeten transplanteren. Er dient dus een functionele methode te worden gehanteerd, waarbij niet wordt gefocust op de wettelijke bepaling als dusdanig, maar wel op de functie die die wettelijke bepalingen wil vervullen. Het resultaat blijft hetzelfde, namelijk dat partijen in principe niet meer kunnen terugkomen op wat zij eerder overeenkwamen. De juridische weg daartoe is o.i. echter zuiverder. Indien een partij later - in weerwil van de dading - alsnog een claim instelt die eerder al was verdisconteerd in de dading, dan zal deze eis in beginsel geen gehoor vinden.

In deze bijdrage wordt dus gepleit om de “bijzondere” rechtsgevolgen inzake de kracht van gewijsde in hoogste aanleg van de dading te neutraliseren en aansluiting te zoeken bij de juridische stelsels die geen bijzondere contractenrechtelijke regels kennen voor de vaststellingsovereenkomst, maar die het gemeen verbintenissenrecht toepassen. Deze bijdrage pleit dus voor een zuinigheid van wetgeving.