1.Het heeft er alle schijn van dat het arrest van het Hof van Cassatie van 24 april 2009 een opvallende koerswijziging inluidt in de rechtspraak van het hoge rechtscollege met betrekking tot de vraag wat precies moet verstaan worden onder “het opzettelijk veroorzaken van het schadegeval” in artikel 8 van de wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst (hierna LVO-wet). Men weet dat luidens dit artikel, in een formulering die suggereert dat het hier gaat om een bepaling van openbare orde, de verzekeraar niettegenstaande enig andersluidend beding niet kan verplicht worden dekking te geven aan hem die het schadegeval opzettelijk heeft veroorzaakt [2].

Het besproken arrest zegt in essentie dat een schadegeval opzettelijk is veroorzaakt als de verzekerde vrijwillig en bewust schade heeft toegebracht. Zoals hieronder in randnummer 4 wordt uiteengezet, heeft het Hof van Cassatie aldus afstand genomen van zijn eerdere rechtspraak ter zake, en in elk geval van hetgeen was gesteld in zijn toen eveneens baanbrekend arrest van 5 december 2000 [3], waarvan de inhoud niet geheel wordt verworpen, maar wel gevoelig bijgestuurd.

2.In het genoemde arrest van 5 december 2000 had het Hof van Cassatie gesteld dat een schadegeval opzettelijk is veroorzaakt “wanneer de verzekerde wetens en willens een daad stelt of zich ervan onthoudt en zijn risicodragende handelwijze een redelijkerwijze voorzienbare schade aan een derde veroorzaakt”. Er wordt aangenomen dat het Hof aldus een “tweetrapstest” ontwikkelde waarbij de rechter tot de aanwezigheid van opzet kan besluiten indien aan twee voorwaarden is voldaan: ten eerste dat de verzekerde vrijwillig en bewust een daad heeft gesteld (of zich ervan onthouden heeft) en ten tweede dat deze handelwijze schade aan een derde veroorzaakt, die redelijkerwijze voorzienbaar was. Voor wie aan de draagwijdte van deze formule nog mocht twijfelen, voegde het Hof er nog uitdrukkelijk aan toe dat de omstandigheid dat de dader deze schade, de aard en de omvang ervan niet gewild heeft, hieraan geen afbreuk doet. Het volstaat, zo luidt hetzelfde arrest, dat de schade is verwezenlijkt.

Er mag aangenomen worden dat het Hof van Cassatie van deze uitspraak niet heeft willen afwijken, en integendeel zijn eerdere uitspraak van 5 december 2000 heeft bevestigd, door in zijn arrest van 12 april 2002 [4] te overwegen “dat een schadegeval opzettelijk is veroorzaakt als de verzekerde vrijwillig en bewust zo gehandeld heeft dat een derde daardoor een redelijkerwijze voorzienbare schade lijdt, en dat niet vereist is dat de verzekerde de bedoeling had de schade te veroorzaken zoals zij zich heeft voorgedaan”. Al moet daarbij toegegeven worden dat, in het licht van de bocht die het Hof in het thans besproken arrest van 24 april 2009 blijkt te nemen, men zich kan afvragen of in de formulering van het arrest van 12 april 2002 het manoeuvre niet reeds werd ingezet. Evenwel werd ook in een arrest van 12 februari 2008 [5] de tweetrapsdefinitie opnieuw bevestigd.

3.Voor de formulering van wat als een opzettelijke formulering van het schadegeval moet worden beschouwd, kan een waarachtige waaier van mogelijke definities gegeven worden gaande van één uiterste (hierna punt a) waarbij aangenomen wordt dat er van opzet sprake is van zodra de handeling vrijwillig en bewust werd gesteld en dat een daad opzettelijk gesteld kan zijn zonder dat er de intentie is van de dader om schadelijke gevolgen te veroorzaken, en, aan het andere uiteinde (b) gesteld wordt dat opzet de daad is waarvan alle gevolgen worden beoogd en uitdrukkelijk worden gewild en, sterker nog, dat enkel de schade die de verzekerde gewild heeft van de dekking uitgesloten zou zijn [6]. Naarmate men een definitie van opzet hanteert die zich op die schaal meer naar a neigt, kan men spreken van een ruimere definitie in die zin dat het bestaan van opzet (en dus de afwezigheid van verzekeringsdekking) gemakkelijker wordt aanvaard. De door het cassatiearrest van 5 december 2000 gegeven omschrijving situeert zich op deze schaal dicht bij (a).

Men kan niet stellen dat deze rechtspraak op gejuich werd onthaald. Reeds in zijn - strijdige - conclusie bij het arrest van 12 april 2002 had advocaat-generaal Henkes erop gewezen dat de wil om schade toe te brengen precies het criterium van onderscheid is tussen de opzettelijke fout en de zware fout [7]. In dezelfde geest werd er ook in doctrinale commentaren op gewezen dat de definitie van opzet in het arrest van 5 december 2000 opvallend goed gelijkt op deze die onder het regime van de wet van 11 juni 1874 aan de zware fout werd gegeven [8]. Er werd gewezen op de inconsistentie in de benadering van de (toenmalige) rechtspraak, die ingevolge een bijzonder ruime definitie van opzet aan verzekeraars toelaat om het verval (of de uitsluiting) van de dekking voor bijna gelijk welke fout in te roepen, maar die zich anderzijds bijzonder veeleisend opstelt bij de beoordeling van de “uitdrukkelijke en beperkende wijze” waarop de gevallen van grove fout moeten geformuleerd worden om te beantwoorden aan de vereiste van artikel 8, lid 2 LVO-wet [9].

Tegen de benadering van het Hof van Cassatie werden ook meer rechtspolitieke argumenten ingeroepen, meer bepaald het argument dat ingevolge de ruime definitie van opzet, de benadeelde ingevolge de afwezigheid van verzekeringsdekking in hoofde van de aansprakelijke, in veel meer gevallen in de kou dreigt komen te staan [10] (althans in de gevallen waarin de verzekerde gedekt is door een niet-verplichte verzekering, vermits (enkel) bij niet-verplichte verzekering het aan opzet ontleend verweer tegenwerpelijk is aan de benadeelde derde).

4.In de zaak die tot het besproken cassatiearrest van 24 april 2009 aanleiding zou geven, hadden de appelrechters besloten dat de aansprakelijkheidsverzekeraar van eiser niet verplicht is dekking te geven op grond van de overweging “dat de eiser vrijwillig en bewust door het rode licht was gereden en dat rekening gehouden met de concrete feitelijke omstandigheden van de zaak, de schade ingevolge het negeren van het rode licht redelijkerwijze voorzienbaar was”. Ofschoon de appelrechters door aldus te redeneren blijkbaar de bedoeling hadden toepassing te maken van de toenmalige “tweetrapsredenering” van het Hof van Cassatie, wordt het bestreden vonnis niettemin gecasseerd omdat de appelrechters aldus tot het bestaan van opzet besloten “zonder vast te stellen dat de verzekerde vrijwillig en bewust schade heeft toegebracht”.

De nieuwe regel luidt dat volgens artikel 8 van de wet op de landverzekering “een schadegeval opzettelijk veroorzaakt is als de verzekerde vrijwillig en bewust schade heeft toegebracht”. Met deze formulering schuift de positie van het Hof van Cassatie een aanzienlijk eind op naar een meer restrictieve visie op wat in verzekeringen als opzet en opzettelijke veroorzaking van het schadegeval moet worden beschouwd (punt b op de schaal). Maar het Hof ziet er zorgvuldig op toe van niet tot het uiterste te gaan. Daarom wordt aan de nieuw geformuleerde regel uitdrukkelijk toegevoegd dat het opzetbegrip van artikel 8 niet vereist “dat de verzekerde de bedoeling had de schade te veroorzaken zoals zij zich heeft voorgedaan”. Opzet impliceert dus wel de wil om schade te berokkenen, maar niet vereist is dat de bedoeling was om die schade te berokkenen zoals zij zich heeft voorgedaan. Dit is de grens die het Hof niet wil overschrijden. De nieuw geformuleerde lijkt goed overeen te stemmen met wat C. Paris en J.-L. Fagnart omschrijven als een combinatie van de aan de Franse cassatierechtspraak ontleende formule (“la faute intentionnelle qui exclut la garantie de l'assureur est celle qui implique la volonté de causer le dommage et non simplement d'en créer le risque” [11]) met de Belgische correctie (“la circonstance que l'auteur n'a pas souhaité le dommage qui s'est produit, sa nature ou son ampleur, n'y change rien; il suffit qu'un dommage ait été voulu”) [12].

5.De koerswijziging van het Hof van Cassatie is ongetwijfeld een stap in de goede richting. Het nieuw gehanteerde criterium om uit te maken of de verzekerde zich schuldig heeft gemaakt aan opzet is veel duidelijker dan de eerdere, zoals gezegd, verwarringstichtende tweetrapsbenadering. De nieuwe definitie herstelt de coherentie van het systeem (opzet, zware fout, andere fout) in de LVO-wet van 1992. De nieuwe rechtspraak stemt ook beter overeen met deze van de ons omringende landen, met name die van Frankrijk die reeds in 1974 [13] een vergelijkbare koerswijziging naar een meer restrictieve visie had gemaakt.

Het blijft nog te bezien in hoeverre de nieuwe formule in alle gevallen tot bevredigende en onbetwiste toepassing aanleiding zal geven, meer bepaald ook in die gevallen waarin de verzekerde in feite een andere of veel ergere schade heeft toegebracht dan deze die hij gewild heeft (men denke aan de speelse duw, het opzettelijk contact bij sporten). Ook volgens de nieuwe rechtspraak van het Hof van Cassatie zou in deze gevallen van opzet sprake zijn en zou de benadeelde derhalve niet op de verzekeringsdekking van de aansprakelijke derde beroep kunnen doen en dus (buiten de hypothese van verplichte verzekering of van een vermogende wederpartij) in de kou blijven staan [14].

6.Het is opvallend dat de problematiek rond opzet en opzettelijke veroorzaking van het schadegeval pas sinds de laatste tien tot vijftien jaar tot theorievormende cassatierechtspraak aanleiding heeft gegeven. Dit houdt ons inziens verband met de komst van de LVO-wet in 1992, die innoveerde met betrekking tot de verzekerbaarheid van de grove fout. Waar onder de oude verzekeringswet van 11 juni 1874, de grove fout (minstens aanvankelijk) als onverzekerbaar werd beschouwd, bewerkstelligde de nieuwe wet desbetreffend een radicale ommekeer door (niet alleen) de grove fout verzekerbaar te maken, maar door de grove fout behoudens uitdrukkelijke en beperkende clausule in de overeenkomst principieel en ex lege als verzekerd te beschouwen. Het gevolg van deze verruimde dekking van de grove fout is geweest dat de opzettelijke fout naderbij is gekomen, in die zin dat verzekeraars nu veel gemakkelijker dan vroeger geneigd werden om naar de achterliggende en ultieme lijn van verweer te grijpen door met name bepaalde handelwijzen vrij snel als opzet te kwalificeren. Men kan m.a.w. aannemen dat sedert de invoering van de LVO-wet vaker dan voorheen beroep wordt gedaan op het verweer van opzet, en een precisering van de concepten en de theorievorming daardoor noodzakelijk werd.

Vast staat dat deze theorievorming door het Hof van Cassatie omtrent opzet en andere uitsluitingen uit de waarborg aanvankelijk moeizaam is verlopen. Eerst was er de fel bekritiseerde rechtspraak over de bewijslast die door een cassatiearrest van 1995 [15] op de verzekerde werd gelegd, en daarboven op kwam in de hierboven besproken arresten van 2000 en 2002 de verwarringstichtende omschrijving van wat als opzettelijke veroorzaking van het schadegeval moet worden beschouwd.

Men krijgt de indruk dat het Hof van Cassatie thans de problematiek in haar geheel heeft herzien. Men weet dat het Hof reeds in 2001 zijn visie op de bewijslastproblematiek heeft bijgestuurd door dit leerstuk terug te verplaatsen naar zijn procesrechtelijke biotoop (en meer bepaald art. 1315 BW en 870 Ger.W.). Thans doet het Hof ook met betrekking tot de omschrijving van opzet een stap terug van de eerdere “ruime” omschrijving die in de eerdere arresten was aangehouden [16], en dus in een richting die het al te gemakkelijk inroepen van opzet belemmert.

7.Tot slot nog dit. De besproken rechtspraak had betrekking op de aansprakelijkheidsverzekering. De betwisting die tot het besproken arrest van 24 april 2009 aanleiding zou geven betrof de betwisting van een verkeersongeval waarbij de rechtsvraag betrekking had op de verplichte aansprakelijkheidsverzekering motorrijtuigen, en nog meer precies, op de toepassing van artikel 25, 2°, a), van de modelpolis, luidens hetwelk het verhaal (tegen de verzekerde) integraal wordt uitgeoefend “indien de verzekerde het schadegeval opzettelijk heeft veroorzaakt”. Het wil ons nochtans voorkomen dat de beginselen die in het arrest van het Hof van Cassatie worden uiteengezet betrekking hebben niet alleen op de WAM, maar ook meer algemeen op de aansprakelijkheidsverzekering, en ook op andere schadeverzekeringen zoals de zaakverzekering [17]. Ook in dit opzicht zou het besproken arrest een mijlpaal kunnen zijn maar in de materie waarin formules er moeilijk in slagen de gevarieerde feitelijke mogelijkheden te vatten, blijft zorgvuldige aandacht voor nieuwe cassatiearresten ter zake geboden.